Elmdə tarixi debat: Azad iradə varmı?
07.05.2017
Farid Pardashunas
Elmdə davam edən
tarixi debat: Azad iradə varmı?
Bu
günki məqalədə çalışacağıq hər iki tərəf arasında
debatın niyə bu qədər vacib olmasını və arqumentlərini
göstərək. Mövzuya keçməmişdən əvvəl belə bir fəlsəfi
suala cavab verək. Azad iradə (free will) nədir? Ümumiləşdirib
qısa şəkildə belə deyə bilərik. Azad iradə bizim
hərəkətlərimiz zamanı bizim ixtiyarımızda olan azad seçimlər
toplusudur. Yəni biz bir işi görmək üçün müxtəlif qərarlar
verə bilərik, və yaxud o işi müxtəlif metodları seçməklə
həll edə bilərik.
Azad iradənin varlığını inkar edənlərə
görə bizim seçim haqqımız yoxdu əvvəlcədən müəyyən
edilmiş hadisələr ardıcıllığına tabeyik. Bu fikri bir qədər
dərindən izah etmək üçün determinismə baxaq. Çünki azad
iradənin yoxluğu demək olar birbaşa determinismə inamdan gəlir.
Determinism səbəb-nəticə əlaqəsinə əsaslanır. Yəni
təbiətdə/kosmosda baş verən bütün hərəkətlərin səbəbi
var. Aydındır ki, determinism təsadüf anlayışını tamam
sıradan çıxardır.
Determinism
azad iradəni bir başa inkar edir, çünki determinismə görə
bütün hərəkətlər və seçimlər əvvəlcədən müəyyən
olunub və bizim onu dəyişmək haqqımız yoxdu,sadəcə tabeyik.
Azad iradənin yoxluğunun ikinci böyük arqumenti beynimizin
verdiyi qərarlara şəraitin təsir etməsidir. Məsələn, düz
yolda hərəkət edirik və qarşımıza divar çıxır. Bu zaman
divarla toqquşmamaq üçün trayektoriyamızı dəyişirik. Bu sadə
misaldan belə bir mürəkkəb sual çıxır. Yolumuzu niyə
dəyişdik? Divar (şərait) təsir etdiyi üçün? Şəraitlə bağlı
başqa bir misal verək. Niyə biz qatil deyilik? Qatil olmamağımızın
səbəbi doğulub boya başa çatdığımız şəraitləmi bağlıdır?
Əgər biz qatilin böyüdüyü şəraitdə böyüsəydik biz də
qatil ola bilərdikmi? Cavab çox gümanki sadədir – bəli.
Beliklə
çox qısa şəkildə azad iradə və onun yoxluğu haqqında bəzi
məsələlərə toxunduq. Elmdə 100 illərlə davam edən, son
vaxtlar daha aktual debat olan azad iradə əsasən neuroscience (
beyindəki hüceyrələri əsasən tədqiq edən) tərəfindən inkar
edilir. Məsələn məşhur alim Sam Harris. Əsas səbəblərdən
biri kimi, aparılan təcrübə və müşahidələrə görə biz bir
hadisə haqqında qərar verdiyimizi sandıqda, əslində o qərar
beyində çoxdan verilib.(bəzi araşdırmalara görə təxminən 1
saniyənin 1/3 hissəsi). Ancaq bu məlumat tamamilə azad iradənin
varlığını inkar edə bilir. Çünki belə bir sual yaranır ki,
qərar verməyimizdə gecikmə olmasına baxmayaraq, beynimiz
müstəqil şəraitdə qərarları verir yoxsa xairici təsirlərə
məcburən?
Müasir
dövrdə bir çox elm adamları azad iradəni qəbul etmir. Məsələn
Albert Eynşteyn determinismə inanıb və hər bir hadisənin
əvvəlcədən bilinən səbəb-nəticə əlaqəsinə uyğun baş
verdiyini göstərib. Yəni məsələn 100 il bundan sonra baş
verəcək hadisə artıq müəyyən olunub.
Hamımızın
yaxşı tanıdığımız Stephen Hawking'də azad iradəyə inanmır.
Beləliklə
elmdə davam edən bu debatda hər iki tərəfin müəyyən
arqumentləri olsa da, tam birmənalı şəkildə hansı tərəfin
haqlı olduğunu hələ ki, deyə bilmirik. Çoxları fikirləşir
ki, bu məsələyə gələcəkdə nöqtəni kvant fizikanın
inkişafı qoyacaq.
Linki kopyala
Həftənin xəbərləri
"Premium" dizayna malik uyğun qiymətli smartfon: HONOR X8b bizə nələri vəd edir?
Whatsapp yaxın zamanda 2 yeni funksiyanı əldə edəcək