Sosial bərabərlik və ya Qeyd-Şərtsiz Baza Gəliri nədir və o necə çalışır?
27.12.2017
Emil Nəcəfov
Dövlət gec-tez öz vətəndaşlarına
onların sadəcə var olduqlarına görə pul ödəyəcək. Yaxın gələcəkdə dövlətlər bir
çox peşələrin yox olması problemi ilə qarşılaşacaqlar. Robotlaşdırma sistemi nəticəsində
bir çox insanlar işsiz qalacaqlar və yeni peşələrə yiyələnməli olacaqlar. Lakin
problem ondan ibarətdir ki, bu heç də hamıda mümkün olmayacaq və həmin
insanların dolanmaqları üçün onlara pul lazım olacaq. Bu cür krizisin aradan
qaldırılması üçün əsas variantlardan biri də qeyd-şərtsiz baza gəliridir. Bu
halda dövlət öz vətəndaşlarına elə-belə pul vəsaiti ödəyir. Bundan əlavə olaraq o, güzəşt və müavinətləri ləğv edir.
Qeyd-şərtsiz baza gəliri, təməlində
ödəmə modeli olan sosial konsepsiyadır. Konsepsiya üzrə dövlət hər ay hər bir vətəndaşa
eyni dərəcədə vəsait ödəyir. Bu konsepsiyanı dəstəkləyən insanlar hətta “Ümumdünya
Baza Gəliri Şəbəkəsi” (Basic Income Earth Network) adlı təşkilat da yaradıblar.
Təşkilat bu konsepsiyanı inkişaf etdirir və onun təcrübi mərhələlərini analiz
edir. Bu barədə məlumatları isə təşkilat öz rəsmi saytında yerləşdirir. Təşkilatın
fikrincə baza gəlirinin əsas xüsusiyyətləri aşağıdakılar olmalıdır:
1. Baza gəliri dövri olmalıdır: Vəsait
mütəmadi zaman ərzində (məsələn hər ay) ödənilməlidir
2. Pul ilə ödənməlidir: Baza gəliri
pulun heç bir ekvivalenti ilə (məsələn qida məhsulları və xidmətlər) ödənməməlidir.
Baza gəlirini əldə edən şəxslər azad şəkildə vəsaitin hara və necə xərcləyəcəklərinə
qərar verməlidirlər
3. Baza gəliri cəmiyyətin hər bir
nümayəndəsinə ödənilməlidir: Baza gəliri təkcə ayrı-ayrı qrup insanlara və
evdar qadınlara ödənilməməlidir
4. Baza gəliri universal olmalıdır: O,
hər bir şəxsə hansısa testlərin keçirilməsi və kriteriyalar üzrə verilməməlidir
5. Baza gəliri şərt qoyulmadan ödənilməlidir:
Baza gəliri istənilən şəxsdən işləmək və ya işləməyə hazırlıq göstərişi tələb olunmadan
ödənilməlidir.
Dövlətin qərarından asılı olaraq
qeyd-şərtsiz baza gəlirinə əlavə olunacaq vəsaitlərin mənbələri müxtəlif ola
bilər. Əsas mənbələr siyahısında bu konsepsiyanın işə düşəcəyi halda ləğv
olunacaq vergilər, müxtəlif müavinətlərdən olan pullar və emissiyalar (bütün
növ pul nişanlarının və dəyərli kağızların dövriyyəyə buraxılması) var. Sözügedən
konsepsiyanı dəstəkləyən insanların fikrincə qeyd-şərtsiz baza gəliri aşağıdakı
problemləri həll edə bilər:
1. Kasıbçılıq problemi: Hər bir şəxs
yaşamaq üçün yetərli dərəcədə pul vəsaiti əldə edəcək
2. İşsizlik problemi: İstehsalat
prosesi avtomatlaşdırma sisteminə keçid etdiyi üçün işə daha az insanlar cəlb
olunur. Süni zəkanın işə düşməsi və inkişafı, robotların və yeni texnologiyaların
var olması bəzi peşələrin ümumilikdə lazımsız olmalarına gətirib çıxaracaq
3. Fəaliyyət seçimi problemi: İnsanlar
yaşamaq üçün bazar tələblərinə uyğunlaşmaqdan azad olacaqlar. Bu isə öz növbəsində
onlara istədikləri işlə məşğul olmağa imkan verəcək. Beləliklə onlar nəticəyə daha çox fikir verəcək və yüksək nailiyyətlər əldə edəcəklər
4. Ödəmə təşkilatçılığına xərclərin
azaldılması: Hamıya eyni dərəcədə vəsait ödədikdə hamını bu proqrama uyğun gəlməsini
yoxlamağa ehtiyac qalmır. Müavinətlərin verilməsi prosesində isə bu hal hazırda
mövcuddur.
“Dalia Research” adlı şirkət
avropalıların baza gəlirinə qarşı yanaşmaları barəsində məlumatları mütəmadi olaraq
yığıb və onları analiz edib. Şirkət tərəfindən sonuncu sorğu bu ilin Mart
ayında aparılmış və həmin sorğuda 28 ölkədən 11.000 insan iştirak etmişdir. Sorğuda
iştirak etmiş insanlara növbəti sualı veriblər: “Baza gəliri sizin iş seçiminzə
hansı effekti verərdi?”. Sorğuda iştirak edənlərin yalnız 3%-i bildirib ki,
baza gəliri halında ümumiyyətlə işləməzdilər. İnsanların çox hissəsi (37%)
bildirib ki, baza gəliri onların iş seçiminə təsir etməz. 17% isə qeyd edib ki,
baza gəliri onlara ailələri ilə daha çox zaman keçirtmələrinə imkan yaradardı.
Həmçinin avropalılar qeyd edblər ki, baza gəliri halında onlar (7%) könüllülük
işləri ilə məşğul ola, öz bacarıqlarını inkişaf etdirə (7%), iş yerini dəyişə
(3%) və freelance iş ilə məşğul olardılar (4%).
Bununla yanaşı insanlar
narahatdırlar ki, baza gəliri nəticəsində onların işləmək üçün motivasiyaları
olmayacaq. Sorğuda iştirak edənlərdən bu konsepsiyaya qarşı fikirlərini söyləmək
xahiş olunduqda insanların 52%-i bildrimişdi ki, bu halda insanların çoxları
işləməyəcəklər. Sorğu iştirakçılarının 32%-i isə qeyd etmişdi ki, baza gəlirindən
istifadə etmək üçün onların dövlətlərinə miqrantların axını olacaq. Bununla belə
avropalıların konsepsiyaya maraqları getdikcə artır. Belə ki, sorğu
iştirakçılarına baza gəlirinin işə salınmasına səs verib-verməyəcəkləri sualı
verilib və 2016-cı il ilə 2017-ci il üzrə
cavabların çoxluğu analiz edilib. Nəticədə məlum olub ki, baza gəlirinin işə
salınmasına səs verəcəklərin faiz göstəricisi 64%-dən 68%-ə qalxıb.
Konsepsiyaya qarşı çıxanlar qeyd edirlər ki, hal hazırki siyasi vəziyyətlə
bağlı onu reallaşdırmaq çox çətindir. Bundan əlavə olaraq bunun üçün böyük
resurslar lazım olacaq.
Buna baxmayaraq baza gəliri barəsində artıq bir sıra təcrübələr
aparılıb və daha da aparılması planlaşdırılır. Bu mövzu ilə əlaqəli ilk təcrübələrdən
biri 1974-1979-cu illərdə Kanada ştatının Manitoba əyalətində keçirilmişdir.
Layihə Mincome adlanırdı. Vinnipeq, Dofin şəhərləri və digər kənd əhaliləri öz
ailələri üçün zəmanətli illik gəlir əldə edirdilər. Müavinətin miqdarı isə
insanların aldıqları maaşlardan asılı idi. Hər qazanılmış dollar əvəzinə müavinətdən
50 sent vəsait verilirdi. İlk görünüşdən düşünmək olardı ki, belə bir vəziyyətdə
insanlar çalışmaqdan imtina edəcəklər. Lakin təcrübənin nəticələri həqiqətən də
təəccübləndirdi. Məlum oldu ki, bu təcrübənin iştirakçıları nəinki kasıblıq şəraitindən
çıxdılar, həmdə öz iş yerlərində çalışmağa davam etdilər. Heç kim işdən
çıxmırdı. Vəsaitlər isə ailə üzvlərinin səhhətinə və təhsilinə yatırılırdı.
4
illik təcrübə müddətində məktəbi bitirən uşaqların sayı artdı. 16-18 yaşlı gənclər
isə iş tapmaq üçün dərslərini atmaq əvəzinə öz təhsillərini davam etdirdilər.
Qadınların gənc yaşda uşaq dünyaya gətirmək halları azaldı. Bundan əlavə məlum
oldu ki, psixi xəstəliklərin və yol nəqliyyat hadisələrinin sayı da azaldı. Beləliklə
insanlar daha az xəsarət alıb daha az halda xəstəxanalara düşdülər. Bu il
Kanada baza gəliri üzrə tədqiqatlarını davam etməyə qərar verdi və öz yeni
proqramını işə saldı. Yeni təcrübə 3 il müddətinə nəzərdə tutulur və onda
Hamilton, Tander-Bey və Ontario əyalətində olan Lindsi şəhərlərindən ümumilikdə
4000 insan iştirak edəcək. Təcrübədə iştirak edənlər isə aşağı maaşda çalışan
18-64 yaş arası Kanada vətəndaşlarıdır. Baza gəliri ildə bir dəfə ödəniləcək və
xərclənmiş vəsaitlərin hara xərcləndiyi barəsində qeydlər tələb olunmayacaq.
Bununla belə dövlət insanların bu vəsaitləri hara xərcləmələrinə nəzarət edəcək.
Həmçinin əgər hansısa bir şəxs fiziki qüsurluluğuna və ya övladlarına görə
müavinət alırsa, dövlət həmin ödənişləri olduğu kimi saxlayacaq. Yeni təcrübənin
şərtləri Mincome layihəsinin şərtləri ilə eynidir: Hər qazanılmış dollara görə
müavinətdən əlavə 50 sent ödənilmə. Kanadadan başqa bu cür tədqiqatlar həmçinin
ABŞ-da, Almaniyada, Hindistanda və digər ölkələrdə də aparılıb. Təcrübələr müxtəlif
yollarla maliyyələşdirilirdi. Dövlət, sponsorlar tərəfindən və ya crowdfunding
proqramı üzrə. Hesabatlara əsasən tendensiyalar müsbət xarakterli olublar.
Uşaqlar daha çox məktəbə gediblər, cinayətkarlığın səviyyəsi aşağı düşüb,
iqtisadi aktivliyin səviyyəsi isə qalxmışdır.
Bu cür təcrübələrin keçirilməsi həmçinin
Finlandiyada, Niderlandda və Afrikanın bəzi regionlarında planlaşdırılıb. Baza
gəliri konsepsiyasına olan bu cür böyük marağa baxmayaraq, belə təcrübələrdən
imtina edənlər də olub. Məsələn, İsveçrədə 5 İyun 2016-cı il tarixində baza gəlirinin
işə salınması barəsində keçirilmiş referendum nəticəsində 76.9% insan bu təcrübə əleyhinə səs verib. Baxmayaraq ki, baza gəlirinin nəticələri müsbət olub, onlar
kifayət qədər deyillər. Belə təcrübələr əsasən az maaşlı və cəmiyyətin aşağı təbəqəli
nümayəndələri üçün tətbiq olunur. Birdən birə cəmiyyətin bütün üzvlərinə pul vəsaitlərinin
verilməsi halında nəyin olacağını öncədən bilmək qeyri-mümkündür. Lakin
kasıblıqla və onun nəticələri ilə mübarizədə bu üsul hələki müsbət nəticələr
verir.
Bu konsepsiyanın əsas problemlərindən biri də ondadır ki, istənilən ölkənin
iqtisadiyyatı və sosial sistemi bu konsepsiyanı reallaşdırmaq gücünə sahib
deyil. İsveçrədə baza gəlirindən imtinanın səbəbi ondadır ki, o, vergiləri
qaldıracaq və sosial müavinəti əvəz edəcəkdi. Lakin daha maraqlı bir nümunə də
var. Belə ki, 2016-cı ildə qeyri-kommersiya təşkilatı olan GiveDirectly 6000 Keniya
vətəndaşına təbii ehtiyacları (qida, geyim, ev) qarşılamaq üçün pul vəsaiti vermək
qərarına gəldi. Lakin layihə bir problemlə qarşılaşdı. Yerli sakinlər sadəcə
olaraq inanmırdılar ki, kimsə onlara elə-belə pul ödəyəcək. Regionlardan birində
isə sakinlərin 45%-i ümumiyyətlə bu vəsaitlərdən imtina etdi. Belə ki, onlar
düşünürdülər ki, onlara pul ona görə verilir ki, onlar şeytana sitayiş edirlər.
Bu cür nümunələr onu göstərir ki, baza gəliri konsepsiyasına təkcə ölkənin
iqtisadiyyatı deyil həmdə cəmiyyətin özü hazır olmalıdır. Bu kimi faktorlara isə
mentalitet, təhsil səviyyəsi və sosial məsələlər təsir edir.
Linki kopyala
Həftənin xəbərləri
Whatsapp yaxın zamanda 2 yeni funksiyanı əldə edəcək
Qutusu açılmamış birinci nəsil iPhone modeli 15 Pro Max-dan təxminən 80 qat baha qiymətə satılıb!