İnternetdə yaşın yoxlanılması artıq yeni normaya çevrilir

     Böyük Britaniya internetdə yaş təsdiqini geniş şəkildə tətbiq edən ilk ölkələrdən biri olub. Yeni “Onlayn Təhlükəsizlik Qanunu”na (Online Safety Act) əsasən, böyüklər üçün və ya “zərərli” hesab edilən məzmun yerləşdirən platformalar - o cümlədən Reddit, Discord, Grindr, X və Bluesky - 25 iyul tarixindən etibarən istifadəçilərin yaşını yoxlamağa məcburdur. Lakin bu tendensiya artıq bütün dünyaya yayılır və internet daha qapalı bir mühitə çevrilir. Böyük Britaniyada bu addım xaosa səbəb olub: bəzi platformalar risk və xərclərdən yayınmaq üçün ölkə bazarından çəkiliblər, istifadəçilər isə yaş təsdiq sistemlərini VPN və saxta məlumatlarla keçməyə başlayıblar. Oxşar yaş təsdiqi tədbirləri artıq ABŞ, Avropa və Avstraliyada da tətbiq olunmağa başlanıb ki, bu da Böyük Britaniyada baş verən vəziyyətin digər ölkələrdə də təkrarlana biləcəyini göstərir.

     Əksər platformalar bu sahədə üçüncü tərəf xidmətlərinə güvənirlər. Məsələn, Bluesky Epic Games-in Kids Web Services xidmətindən istifadə edir, Reddit Persona ilə, Discord isə k-ID ilə əməkdaşlıq edir. Amerika Vətəndaş Azadlıqları İttifaqının (ACLU) baş hüquqşünası Cody Venzke qeyd edir ki, vahid standartların olmaması bu prosesi “məxfilik üçün kabusa” çevirir. Bəzi xidmətlər, məsələn Persona, istifadəçi məlumatlarını 7 gün ərzində siləcəyinə söz versə də, heç bir zəmanət yoxdur və məlumat sızmaları riski yüksək olaraq qalır. 2024-cü ildə tədqiqatçılar müəyyən ediblər ki, TikTok, Uber və X platformaları tərəfindən istifadə olunan AU10TIX adlı identifikasiya sistemi istifadəçilərin məlumatlarını, o cümlədən sürücülük vəsiqələrinin fotolarını, bir neçə ay boyunca qorunmamış vəziyyətdə saxlayıb. Risklərə baxmayaraq, hakimiyyət orqanları internetdə “yaş baryerləri” ideyasını irəli sürməyə davam edirlər.

     Avropa Birliyində rəqəmsal şəxsiyyət vəsiqələrinin geniş tətbiqinə hazırlıq gedir, Avstraliyada axtarış sistemlərində yaşa əsaslanan filtrlər tətbiq olunur, ABŞ-ın Alabama, Aydaho, İndiana, Kentukki, Şimali Karolina və Texas kimi bir sıra ştatlarında isə böyüklər üçün nəzərdə tutulmuş saytlara giriş üçün şəxsiyyət sənədi təqdim etmək tələb olunur. 2025-ci ildə ABŞ Ali Məhkəməsi bu cür tədbirlərin konstitusiyaya zidd olduğunu müəyyən edən əvvəlki qərarı ləğv edərək bəyan edib ki, əgər bu, müəyyən məzmunlu materiallardan yetkinlik yaşına çatmayanları qorumaq üçün vacibdirsə, yetkin şəxslərin verifikasiya prosesindən imtina etmək hüququ yoxdur. Eyni zamanda, bu tələblərin sosial şəbəkələrə və tətbiq mağazalarına da şamil olunması cəhdləri hələlik bloklanır. Xüsusilə, Google, Meta, X, Amazon və Discord-u dəstəkləyən NetChoice adlı ticarət birliyinin məhkəmə iddiaları Kaliforniya, Arkanzas, Corciya, Ohayo və Florida ştatlarında bu cür qanunların qüvvəyə minməsinin qarşısını alıb.

     ABŞ-da olduğu kimi, Böyük Britaniyada da vahid qaydalar və məlumatların qorunmasına dair zəmanətlər mövcud deyil. Avropa Birliyində isə fərqli bir yanaşma nəzərdən keçirilir. Xüsusilə, istifadəçilərin pasport və ya şəxsiyyət vəsiqəsini yükləyə biləcəkləri və cavab olaraq digər şəxsi məlumatlar açıqlanmadan yaşın rəqəmsal təsdiqini alacaqları dövlət yaş təsdiqi sistemi test edilir. Bu sistem 2025-ci ildə istifadəyə veriləcək vahid rəqəmsal identifikasiya sisteminə keçidə qədər ara həll rolunu oynayacaq və eyni zamanda banklar və rabitə operatorları tərəfindən istifadə olunan identifikasiya metodlarından da istifadəni mümkün edəcək. Lakin mərkəzləşdirilmiş yanaşma bəzi suallar doğurur.

     Məsələn, sənədsiz insanlar onlayn məzmunlardan kənarda qala bilərlər. Rəqəmsal dünyada vətəndaş azadlıqlarının müdafiəsi ilə məşğul olan Electronic Frontier Foundation (EFF) fondunun mühəndislik direktoru Alexis Hancock qeyd edir ki, rəqəmsal identifikasiya zamanı provayder istifadəçinin ID-ni harada və nə zaman təqdim etdiyini öyrənə bilər. Halbuki, məsələn, bir mağazada pasportun göstərilməsi zamanı bu məlumat dövlət orqanları tərəfindən qeydə alınmır. Gələcəkdə Avropa Birliyi doğum tarixini açıqlamadan yaşı təsdiqləməyə imkan verən “zero-knowledge proof” (ZKP) texnologiyasını tətbiq etməyi planlaşdırır. Google artıq bu texnologiyanı Google Wallet-ə inteqrasiya edib və onun mənbə kodunu istifadəyə açıb, o cümlədən Avropa Birliyi ölkələri üçün də.