Alimlər ilk dəfə yeni planetar sistemin doğuşunu müşahidə ediblər

     Beynəlxalq astronomlar qrupu ilk dəfə olaraq Günəşdən fərqli bir ulduzun ətrafında planetlərin formalaşmasının başlanğıc anını dəqiq şəkildə qeydə alıblar. ALMA teleskopundan və James Webb kosmik teleskopundan istifadə edərək alimlər planetləri formalaşdıran maddələrin ilk hissəciklərinin yaranmasını, onların yeni-yeni kristallaşmağa başladıqları mərhələni müşahidə ediblər. Bu kəşf planetar sistemin formalaşmasının bu qədər erkən mərhələsində identifikasiya olunduğu ilk hadisədir. “Biz ilk dəfə olaraq Günəşdən fərqli bir ulduzun ətrafında planetlərin yaranmasının ən erkən başlanğıc anını müəyyən etdik” - deyə araşdırmanın əsas müəllifi və Niderlandın Leyden Universitetinin professoru Melissa McClure bildirib. Bu yeni doğulmuş planetar sistem bizdən təxminən 1300 işıq ili uzaqlıqda yerləşən və gənc Günəşə bənzəyən HOPS-315 adlı protoulduzun ətrafında formalaşır.

     Belə gənc ulduzların ətrafında astronomlar tez-tez qaz və tozdan ibarət protoplanetar diskləri müşahidə edirlər - bu disklər yeni planetlərin beşiyi sayılır. Daha əvvəl astronomlar bu cür disklərdə Yupiterə bənzər, yeni doğulmuş kütləvi qaz nəhəngi planetləri müşahidə etmişdilər. Lakin Melissa McClure qeyd edir: “Biz həmişə bilirdik ki, planetlərin ilk bərk hissəcikləri daha erkən mərhələlərdə yaranmalı idi”. Günəş sistemimizdə Günəşin ətrafında, hazırkı Yer orbitinə yaxın məsafədə kondensasiya olunmuş ilk bərk material qədim meteoritlərdə mövcuddur. Astronomlar bu meteoritlərin yaşını təyin edərək Günəş sisteminin nə vaxt formalaşmağa başladığını müəyyən edirlər. Belə meteoritlər özlərində çoxlu sayda kristallik minerallar birləşdirirlər. Bunlara, gənc protoplanetar disklərdə mövcud olan son dərəcə yüksək temperatur şəraitində kondensasiya oluna bilən silisium monooksid (SiO) kimi maddələr daxildir.

     Zaman keçdikcə bu yeni yaranmış bərk hissəciklər bir-birinə yapışaraq ölçü və kütlə baxımından böyüyür və planetlərin formalaşması üçün əsas yaradır. Günəş sistemində Yerlə ya da Yupiterin nüvəsi ilə müqayisə edilə bilən planetlərin ilkin forması olan, təqribən 1 kilometr ölçüsündə ilk bərk hissəciklər bu mineralların kondensasiyasından dərhal sonra yaranıb. İndi astronomlar HOPS-315 ətrafındakı diskdə isti mineralların kondensasiyasına dair sübutlar aşkarlayıblar. Onların nəticələri göstərir ki, SiO gənc ulduzun ətrafında həm qaz halında, həm də kristallik mineral şəklində mövcuddur, bu da onun yalnız yeni-yeni bərkiməyə başladığını göstərir.

     “Bu proses daha əvvəl heç vaxt protoplanetar diskdə və ya ümumiyyətlə Günəş sistemimizin hüdudlarından kənarda müşahidə olunmayıb” - deyə tədqiqatın həmmüəllifi, ABŞ-ın Miçiqan Universitetinin professoru Edwin Bergin bildirib. Bu minerallar ilk dəfə James Webb kosmik teleskopu vasitəsilə aşkarlanıb. Qalıqların dəqiq yerləşməsini müəyyən etmək üçün tədqiqat qrupu sistemi ALMA teleskopu ilə müşahidə edib. Bu məlumatlar sayəsində tədqiqat qrupu kimyəvi siqnalların ulduzun ətrafındakı diskin, Günəş sistemindəki asteroid qurşağının orbitinə bərabər olan kiçik bir bölgəsindən gəldiyini müəyyən edib. Bu baxımdan HOPS-315 diski bizim kosmik tariximizi öyrənmək üçün mükəmməl bir model rolunu oynayır. Eyni zamanda aparılan müşahidələr astronomlara planetlərin erkən formalaşma prosesini araşdırmaq üçün yeni imkanlar təqdim edir.