Astronomlar kainatdakı ən parlaq qalaktikanı kəşf ediblər

     Alimlər, kainat tarixinin “kosmik günorta” adlanan dövründə məlum olan qeyri-adi qalaktikalar arasında ən parlaq qalaktikanı aşkar ediblər. Bu dövr Böyük partlayışdan təxminən 3 milyard il sonra başlayıb. Əvvəllər astronomlar erkən kainatda çox qəribə qalaktikalar kəşf etmişdilər. Onlar parlaq qırmızı işıqlarına görə “kiçik qırmızı nöqtələr” (LRD - Little Red Dots) adlandırılmışdı. Sonradan məlum oldu ki, bu işıq əslində nisbətən kiçik qalaktikaların mərkəzində yerləşən, Günəşdən milyonlarla dəfə böyük kütləyə malik nəhəng qara dəliklərin aktiv nüvələrindən gəlir. Bu qara dəliklər materiyanı o qədər sürətlə udurlar ki, ətrafdakı sahə parlaq şəkildə işıqlanır. Nəticədə qalaktikadakı ulduzların işığı görünmür, çünki aktiv nüvənin işığı onları örtür. İndi isə astronomlar James Webb kosmik teleskopunun köməyi ilə digər “kiçik qırmızı nöqtələr”dən aydın şəkildə fərqlənən birini müşahidə ediblər.

     Bu obyekt, öz növü arasında ən parlaq qalaktika hesab olunur və kainatın yaşı təxminən 3 milyard il olanda mövcud olub. Kainat tarixində 10-11 milyard il əvvəl mövcud olmuş dövrə “kosmik günorta” deyilir. Bu dövr, ilk ulduzların işığının kainatı doldurduğu “kosmik sübh” mərhələsindən dərhal sonra başlayıb. Kainatın yaşı təxminən 13.8 milyard il olaraq qiymətləndirilir. Kosmik günorta, kainat tarixində ən aktiv dövrlərdən biri hesab olunur - həmin vaxt çoxlu sayda ulduz formalaşırdı, qara dəliklər materiyanı daha əvvəl və sonrakı dövrlərdə görünməmiş sürətlə udurdu. Məhz bu dövrdə “kiçik qırmızı nöqtələrin” aşkarlanması, astronomlara qalaktikaların mərkəzində yerləşən superkütləli qara dəliklərin həmin dövrdə necə formalaşdıqlarını daha yaxşı anlamağa kömək edir və bu, kainatın sonrakı təkamülü haqqında da yeni məlumatlar verə bilər.

     Astronomlar qeyri-adi bir LRD qalaktikası aşkar ediblər və ona “böyük qırmızı nöqtə” (BiRD) ləqəbi verilib. Bu ad, onun digər qırmızı nöqtə şəklində görünən qalaktikalardan daha böyük olması ilə deyil, alimlər tərəfindən aşkarlanmış bir neçə yüz LRD arasında ən parlaq olması ilə əlaqəlidir. BiRD qalaktikasının təəccüblü xüsusiyyətlərindən biri, onun helium qazını saniyədə 830 km sürətlə xaric etməsidir. Bu sürətlə hərəkət edən qaz, astronomların görməyi gözlədiyi işığın bir hissəsini bloklayır. Baxmayaraq ki, LRD qalaktikaları adətən rentgen və radio diapazonlarında güclü şüalanma yayırlar, BiRD belə bir aktivlik göstərmir.

     Astronomların fikrincə, rentgen şüalanması qalaktikanın aktiv nüvəsini əhatə edən sıx qaz buludu tərəfindən bloklana bilər. Ehtimal olunur ki, BiRD-in mərkəzindəki qara dəlik maddəni qeyri-adi dərəcədə sürətlə udur və bu zaman ətrafında yaranan maddə diski işığı bloklayır. Radiodalğaların olmaması isə daha çətin izah olunur. BiRD-in daha bir mühüm xüsusiyyəti, onun kainatın həmin dövründə aşkar edilmiş iki başqa LRD qalaktikasına çox bənzəməsidir. Bu qalaktikalar da helium qazı xaric edir və oxşar ölçüyə malikdirlər. Alimlər ümid edirlər ki, bu cür daha çox obyekt aşkar edərək, kainatın “yeniyetmə” dövründə necə göründüyü barədə tam mənzərə formalaşdıra biləcəklər.