Donald Trump NASA-nın "Artemis" Ay proqramını bağlamağı təklif edib

     Keçən həftənin cümə günü Ağ Ev 2026-cı il üçün kosmik sahəyə dair tövsiyə olunan büdcənin qısaldılmış versiyasını yayımlayıb. Sənəd Senatın Ayırmalar Komitəsinə təqdim olunub və məsul şəxs tərəfindən imzalanıb. Onun müddəaları hələ ciddi mübarizə ilə qarşılaşacaq, lakin artıq bu gün ABŞ-ın kosmik proqramlarında əhəmiyyətli prioritet dəyişikliyindən danışmaq olar. Məsələn, Marsdan süxur nümunələrinin robotlar vasitəsilə geri qaytarılması və Ayın mənimsənilməsi proqramının büdcə hesabına bağlanması qərara alınıb. Büdcə tövsiyələrinin daha geniş mətni sonradan yayımlanacaq. Sənədin qısa versiyası detalları öyrənməyə imkan verməsə də, Trump administrasiyasının kosmik proqramlarla bağlı planları barədə ümumi təsəvvür yaradır.

     Ümumilikdə, yeni administrasiyanın məmurları NASA-nın büdcəsinin 25% azaldılmasını - 25 milyard dollardan 18.8 milyard dollara endirilməsini tövsiyə ediblər. Xüsusilə, kosmik tədqiqatlara ayrılan xərclərin 2.265 milyard dollar, Yer tədqiqatlarına ayrılan xərclərin isə 1.161 milyard dollar azaldılması təklif olunur. Ən mühüm tələblərdən biri Marsdan nümunələrin geri gətirilməsi missiyasından imtina olub. Büdcə təklifinə əsasən, bu missiya gələcəkdə Qırmızı planetə insanlı uçuşlar vasitəsilə həyata keçiriləcək. Agentliyin ən irimiqyaslı tədqiqat proqramlarında da ciddi dəyişikliklər nəzərdə tutulur. Yeni büdcə Ay ətrafında tikilməsi planlaşdırılan Gateway kosmik stansiyası layihəsinin ləğvini nəzərdə tutur.

     İnsanların Aya qayıdışını hədəfləyən “Artemis” proqramı isə “Artemis-3” missiyasından sonra mövcud formada dayandırılmalıdır. İnanılmaz dərəcədə bahalı olan SLS (Space Launch System) raketlərinin Orion kosmik gəmisi ilə buraxılışları isə daha iki dəfə həyata keçiriləcək: Biri ekipajla Ay ətrafında dövrə vurmaq, digəri isə Ay səthinə eniş üçün. ABŞ, sonda, insanları Ay səthinə Çindən əvvəl çıxarmaqla “Ay qapısını” onun üzünə çırpacaq və aktivliyi daha əlverişli zamanlara qədər azaldacaq. Görünən odur ki, ilk Ay bazası sonda Rusiya-Çin əməkdaşlığı ilə qurulacaq. “Artemis” proqramının üçüncü Ay missiyasının buraxılışından sonra estafeti özəl şirkətlər davam etdirməlidir. Ay eniş modulları artıq SpaceX və Blue Origin tərəfindən layihələndirilir.

     NASA-nın yeni rəhbərliyi “Artemis-2” və “Artemis-3” proqramlarını həyata keçirəcəyini vəd etsə də, sonrakı planlarla bağlı detallar verməyib. Sənəddə deyilir: “Büdcə, üç uçuşdan sonra olduqca baha başa gələn və həyata keçirilməsi təxirə salınan SLS raketi və Orion kapsulundan mərhələli şəkildə imtinanı nəzərdə tutur. Yalnız bir SLS buraxılışı 4 milyard dollara başa gəlir və büdcəni 140% üstələyir. Büdcə, SLS və Orion ilə Ay uçuşlarını daha qənaətcil həllərlə əvəzləmə proqramını maliyyələşdirir”. SpaceX və Blue Origin-in raketləri və modulları Ay səthinə birbaşa çatmaq qabiliyyətinə malik olacaq, bu isə Ay ətrafında stansiya olan Gateway-in mənasız olduğunu göstərir. Qeyd edək ki, Çin bu cür stansiya modelini öz Ay proqramından dərhal istisna edib.

     Qeyd etmək lazımdır ki, NASA “Artemis” proqramını olduqca baha başa gəlməsinə baxmayaraq davam etdirirdi, bunun səbəblərindən biri də yüksək ixtisaslı iş yerlərini qorumaq idi. Dağıtmaq asandır, amma yeni kadrları sonradan toplamaq mümkün olmur - bu, onilliklər boyu zəhmətli iş tələb edir. “Artemis” proqramının dayandırılmasından sonra nə olacağı isə hələlik yalnız ehtimallarla ifadə oluna bilər. ABŞ-ın kosmik proqramlarında əsas hədəf olan Ayın əvəzinə, diqqətin Marsın kolonizasiyasına yönəldilməsi təklif olunur. Sənəddə deyilir: “Aya dair tədqiqatlara 7 milyard dollardan çox vəsait ayıraraq və Mars yönümlü proqramlara 1 milyard dollar həcmində yeni investisiya daxil edərək, büdcə Amerika insanlı kosmos araşdırmalarının misilsiz, innovativ və səmərəli olaraq qalacağına zəmanət verir”.

     Trump administrasiyası dövründə NASA həm Aya, həm də Marsa çatmağa can atacaq. Sənəddə bəyan olunan məqsəd NASA-nın fəaliyyətini “Çini Ayın mənimsənilməsində geridə qoymaq və Marsa ilk insan göndərmək” istiqamətində yenidən qurmaqdır. Eyni zamanda, büdcədə Beynəlxalq Kosmik Stansiyaya (BKS) marağın azaldılması nəzərdə tutulur. Stansiya 2030-cu ilə qədər fəaliyyət göstərəcək, lakin ekipajın sayı əhəmiyyətli dərəcədə azaldılacaq və yük daşıyan kosmik gəmilərin göndərişi daha seyrək olacaq. Sənəddə qeyd olunur: “Büdcə kosmik stansiyanın ekipaj sayını və göyərtədəki tədqiqat həcmini azaldır. Ekipaj uçuşları və yük daşıma missiyaları əhəmiyyətli dərəcədə ixtisar ediləcək. Stansiyanın azaldılmış tədqiqat imkanları Ay və Mars tədqiqat proqramlarına yönəldiləcək”. Marsa daha sıx fokuslanmaq təşəbbüsünün arxasında, çox güman ki, Donald Trump-ın müttəfiqi Elon Musk-ın ambisiyaları dayanır, baxmayaraq ki, büdcənin qısaldılmış versiyasında SpaceX strukturlarına ayrılan maliyyənin həcmi açıqlanmır.

Mənbə: Arstechnica