Hörümçəklər mikroqravitasiya şəraitində tor qura bilirlərmi?

     Yarım əsrdən çox əvvəl NASA layihəsi çərçivəsində Arabelle və Anita adlı iki hörümçək kosmosa göndərilmişdi. Tədqiqatçılar onların tor qurub-qura bilməyəcəyini yoxlamaq istəyirdilər və nəticələr alimləri olduqca təəccübləndirdi. Hörümçəklər mikroqravitasiya şəraitində tor qura bilirlərmi? 1973-cü ildə iki hörümçək üzərində keçirilmiş təcrübə sayəsində bu suala cavabımız var. Hörümçəklərlə bağlı bu təcrübə ideyası ilk olaraq Massaçusets ştatından olan 17 yaşlı məktəbli Judith Miles-a məxsus idi. Təklif NASA-nın tələbələrə "Skylab" adlı ilk ABŞ kosmik stansiyasında təcrübələr aparmağa imkan verən proqramı çərçivəsində irəli sürülmüşdü. "Skylab" 1973-cü ilin mayından 1974-cü ilin fevralına qədər qısa müddət ərzində bir neçə missiyanı yerinə yetirmişdi. NASA tədqiqatçıları məktəbli qızın ideyasını bəyəndikləri üçün o, “Skylab-3” missiyasına - mini kosmik stansiyanın ikinci pilotlu uçuşuna daxil edildi.

     Missiya çərçivəsində Avropaya məxsus iki dişi xaçvari hörümçək 1973-cü il iyulun 28-də iki kiçik plastik qabda Yerə yaxın orbitə göndərildi. Alimlərin sözlərinə görə, Arabelle adlı hörümçək əvvəlcə yeni şəraitə uyğunlaşmaqda çətinlik çəkirdi və ən yaxşı halda yalnız “rudimentar” (yəni natamam, bəsit) torlar qururdu. Lakin artıq ikinci gündən etibarən o, tam formalaşmış torlar qurmağa başladı. Alimlər prosesin necə inkişaf edəcəyini görmək istədikləri üçün təcrübəni uzatdılar və missiyanın ortasında Anitanı da əlavə etdilər. Ümumilikdə, hər iki hörümçəyə yad mühitə uyğunlaşmaq üçün bir qədər vaxt lazım oldu, lakin onlar tezliklə Yer üzündəki kimi tor qurmağı öyrəndilər - sadəcə, daha incə ipəklə.

     Araşdırmanın əsas obyekti hörümçəklər olsa da, əldə olunan nəticələr daha geniş sualların cavablandırılmasına yönəlmişdi - yəni mikroqravitasiyaya yaxın şəraitin heyvanların, o cümlədən insanın mərkəzi sinir sisteminə necə təsir etdiyini anlamaq. Mütəxəssislərin sözlərinə görə, hörümçəyin qurduğu torun geometriyası onun mərkəzi sinir sisteminin vəziyyətini qiymətləndirmək üçün yaxşı göstəricidir. Hörümçək torun lazım olan qalınlığını müəyyən etmək üçün öz çəkisini hiss edir və tor qurmaq üçün həm küləkdən, həm də cazibə qüvvəsindən istifadə edir. Buna görə də, “Skylab”da cazibə qüvvəsinin olmaması hörümçəkdə davranış reaksiyası üçün yeni və qeyri-adi stimul yaradır. Sadə dillə desək, tor qurmaq qabiliyyəti hərəkət və sinir sistemlərinin tanımadığı şəraitə necə reaksiya verə biləcəyinə dair fikir yarada bilər.

     Təəssüf ki, təcrübə zamanı hər iki hörümçək kosmik stansiyada susuzluqdan tələf olub. Yer üzündə hörümçəklər adətən asimmetrik torlar qururlar, belə ki, torun mərkəzi yuxarıya daha yaxın yerləşir. Bu, onlara cazibə qüvvəsindən istifadə edərək daha sürətlə aşağı enməyə və torun aşağı hissəsinə düşən ovu tutmağa imkan verir. Lakin sıfıra yaxın cazibəsiz şəraitdə qurulan tor daha simmetrik olur və mərkəzi torun ortasına daha yaxın yerləşir. Daha da təəccüblü olan isə odur ki, hörümçəklər kosmosda tor qurmağa son dərəcə sürətli şəkildə uyğunlaşa bilmişdilər. 1970-ci illərdən bu yana bənzər bir neçə təcrübə daha keçirilib və bu təcrübələr çərçivəsində hörümçəklər Yerə yaxın orbitə göndərilib. Alimlər bu tədqiqatlarla həyatın kosmos mühitinə necə uyğunlaşa biləcəyini öyrənməyə çalışıblar.