Kainatdakı ən parlaq işıq gözlənilməz mənbəyə sahibdir

     Ən parlaq işıq mənbələri əslində özləri işıq yarada bilməyən obyektlər tərəfindən meydana gəlir. Bu qəribə səslənsə də, kainatdakı ən parlaq işığı qara dəliklər yaradırlar. Daha dəqiq desək, qara dəliklərin ətrafında yerləşən sahələr kainatın ən parlaq işıq mənbələridir. Bu sahələr o qədər parlaq ola bilər ki, yerləşdikləri qalaktikadakı bütün ulduzların işığını belə kölgədə qoyurlar. Qara dəliklər o qədər güclü cazibə qüvvəsinə malik olan məkanlardır ki, heç nə  nə işıq, nə də hissəciklər onların təsir zonasını tərk edə bilmir. Əksər qalaktikaların mərkəzində yerləşən bu qara dəliklər superkütləli qara dəliklər adlanır və onların kütləsi Günəşin kütləsindən milyonlarla, hətta milyardlarla dəfə böyük ola bilər. Hesab edilir ki, belə qara dəliklər daha kiçik qara dəliklərin birləşməsi nəticəsində yaranıb, lakin bu, hələlik sübut tələb edən bir nəzəriyyədir.

     Məsələ ondadır ki, astronomlar dəqiq bilirlər: Günəşdən onlarla, hətta yüzlərlə dəfə böyük kütləyə malik qara dəliklər, bizim Günəşdən daha böyük kütləli ulduzların nüvəsindəki termonüvə reaksiyaları üçün yanacaq tükəndikdən sonra yaranır. Bu prosesin sonunda ulduz supernova partlayışı prosesindən keçir və ondan qalan maddə çox sıx bir obyektə çevrilir. Bu obyekt işıq buraxmadığı üçün ona qara dəlik deyilir. Yeri gəlmişkən, bizim Süd Yolu qalaktikamızın mərkəzində də bir superkütləli qara dəlik yerləşir - Oxatan A* adı ilə tanınır. Onun kütləsi təxminən Günəşin kütləsindən 4 milyon dəfə böyükdür. Yerdən bu qara dəliyə olan məsafə təxminən 26 000 işıq ili təşkil edir. Bu rəqəmi 9 500 000 000 000 km-ə (bir işıq ilinin məsafəsi) vurduqda, bu məsafənin kilometrlə ifadəsini əldə edirsiniz.

     Sadə desək - bu, inanılmaz dərəcədə uzaqdır. Hətta işıq sürəti ilə hərəkət edə bilən bir kosmik gəmi olsa belə, həmin qara dəliyə yaxınlaşmaq üçün 26 000 il vaxt lazım olardı. Müasir fizika qanunlarına görə, işıq sürətindən daha sürətli hərəkət etmək mümkün deyil. Superkütləli qara dəliklər qalaktikaların mərkəzində yerləşir və orada çoxlu miqdarda ulduzlararası qaz və toz mövcuddur. Qara dəlik bu maddə ilə qidalanır və nəticədə qalaktikanın aktiv nüvəsini yaradır - bu nüvə isə olduqca parlaq olur. Qara dəlik güclü cazibə qüvvəsi ilə qaz və tozu özünə çəkir. Bu maddə qara dəliyin içinə düşməzdən əvvəl onun ətrafında fırlanmağa başlayır və qara dəliyin ətrafında disk əmələ gətirir. Fırlanma zamanı sürtünmə və digər qüvvələr nəticəsində bu disk qızmağa başlayır.

     Bu diskin istiliyi işıq şəklində xaric olunur, lakin bu işıq yalnız gözlə görünən dalğa uzunluqları ilə məhdudlaşmır. Bu radiasiya müxtəlif formalarda olur – o cümlədən rentgen və qamma şüaları şəklində. Belə radiasiyanı isə yalnız xüsusi teleskoplar vasitəsilə müşahidə etmək mümkündür. Bəzi aktiv qalaktika nüvələrindən demək olar ki, işıq sürəti ilə hərəkət edən yüksək enerjili hissəcik və şüa cərəyanları çıxır. Astronomlar bu cərəyanları araşdıraraq başa düşməyə çalışırlar ki, qara dəliklər maddəni özünə necə cəlb edir və bu hissəciklərin hərəkəti üçün zəruri olan enerjini necə yaradırlar. Aktiv qalaktika nüvələri bir-birindən fərqlənir.

     Qeyd edək ki, bu nüvələrin işığı çox parlaq olduğu üçün bəzən yalnız onlar görünür və bu səbəbdən astronomlar belə qalaktikaları aktiv qalaktikalar adlandırır və onları müxtəlif tiplərə ayırırlar. Məsələn, kvazarlar və blazarlar mövcuddur. Blazarlar hissəcik cərəyanlarını birbaşa Yer istiqamətində göndərirlər. Radioqalaktikalar isə vardır ki, onların cərəyanları kənardan - yəni yandan müşahidə olunur. Kvazar halında isə cərəyanlar başqa istiqamətlərə yayılır. Aktiv qalaktika nüvələrinin öyrənilməsi olduqca vacibdir, çünki onların bəziləri kainatın erkən mərhələlərində yaranıb. Bu obyektlərin enerjisi çox güclü olduğundan onların zamanla kainatın necə dəyişdiyinə təsir etdiyi demək olar ki, dəqiqdir. Buna görə də əgər astronomlar bu obyektlərin necə işlədiyini tam anlaya bilsələr, kainatın bugünkü halını necə aldığını da daha yaxşı izah etmək mümkün olacaq.

Mənbə: Phys.org