Qlobal CO2 emissiyası rekord həddə çatıb

     Enerji İnstitutu (EI) “2025-ci ildə Dünya Enerjisi üzrə Statistik Baxış” adlı yeni hesabatını dərc edib. Bu hesabat daha əvvəl 70 ildən artıq müddət ərzində BP şirkəti tərəfindən nəşr olunurdu. Araşdırma göstərib ki, bərpa olunan enerji mənbələrinə qoyulan böyük investisiyalara və müxtəlif səviyyələrdə sıfır emissiyaya doğru irəliləmək üçün verilmiş çoxsaylı vədlərə baxmayaraq, emissiyaların artım tendensiyası davam edir. Hesabat təkcə sənaye fəaliyyəti, energetika, nəqliyyat, təbii yanacaq ehtiyatlarının emalı və daşınması, eləcə də müşayiətedici qazın yandırılması nəticəsində yaranan CO2 emissiyalarını deyil, iqlim dəyişikliyinə daha təhlükəli təsir göstərən metan qazının emissiyalarını da nəzərə alır. Hesabata metan daxil edildiyi üçün digər amillər - məsələn, torpaq istifadəsi və meşələrin qırılması kimi parnik qazlarının miqdarına təsir edən faktorlar istisna olunub.

     Analitiklərin fikrincə, belə bir əvəzləmə parnik qazlarının atmosferə təsirini daha dəqiq qiymətləndirməyə imkan verir. Beləliklə, 2024-cü ildə qlobal karbon qazı (CO2) emissiyaları ümumilikdə yeni rekord səviyyəyə çataraq 40.8 milyard ton CO2 ekvivalentində olub. Bu göstərici 2023-cü ildəki 40.3 milyard tonla müqayisədə daha yüksəkdir. Sadə hesablamalar göstərir ki, bərpa olunan enerji layihələrinə rekord həcmdə investisiyalara baxmayaraq, CO2 emissiyaları 500 000 ton artıb. Bu isə onu göstərir ki, 2021-ci ildən bəri emissiyaların artım tendensiyası nisbətən sabit səviyyədə davam edir. İqlim dəyişikliyi ilə mübarizə sahəsində beynəlxalq öhdəliklərin artmasına baxmayaraq, son onillikdə qlobal emissiyalar hər il orta hesabla təxminən 1% artıb. Halbuki 2024-cü ildə külək və günəş enerjisi sahəsində bir sıra rekord nailiyyətlər barədə məlumatlar yayılmışdı.

     Şübhəsiz ki, bu sahədə xeyli iş görülüb, lakin görünən odur ki, energetika sektorunda əsaslı dönüş yaratmaq üçün bu kifayət deyil. Parnik qazı emissiyalarının ən böyük hissəsi üç ölkənin - Çin, ABŞ və Hindistanın payına düşür. Bu üçlük qlobal emissiyaların yarısından çoxuna cavabdehdir. Lakin son onilliklər ərzində bu ölkələr tamamilə fərqli yollarla irəliləyiblər. Məsələn, 2024-cü ildə ABŞ-da emissiyalar 1990-cı illə müqayisədə daha az olub, baxmayaraq ki, bu müddətdə ölkə əhalisi 37% artıb. Bu dövr ərzində ABŞ-da emissiyalar orta hesabla hər il 1% azalıb. 21-ci əsrdə heç bir ölkə karbon qazı emissiyalarını ABŞ qədər kəskin şəkildə azaltmayıb. 2000-ci ildən bəri ABŞ emissiyaları 913 milyon ton azaldıb, bu isə ikinci yeri tutan Almaniyanın (292 milyon ton azalma) göstəricisindən xeyli çoxdur. Beləliklə, ABŞ-ın emissiyaların azaldılması sahəsində əldə etdiyi nəticələr əhəmiyyətli uğur sayılır, baxmayaraq ki, əvvəllər bu ölkə energetika və sənaye sahələrində təmiz fəaliyyət nümunəsi göstərə bilmirdi.

     ABŞ-da karbon qazı emissiyalarının ən əhəmiyyətli azalması təxminən 2007-ci ildən başlayıb və bu, iki əsas amillə bağlı olub: şist qazı hasilatının sürətlə artması nəticəsində təbii qazın ucuzlaşması və bunun fonunda kommunal xidmətlərin kömürdən imtina etməsi, eləcə də bərpa olunan enerji mənbələrinin geniş şəkildə tətbiqi, bu da enerji sektorunda kömürün üstünlüyünü daha da zəiflədib. Bu nailiyyətlər Çinlə bağlı rəqəmlərlə kəskin ziddiyyət təşkil edir. 1990-cı ildən bəri Çində karbon qazı emissiyaları 5 dəfə artıb, 2000-ci ildən bəri isə heyrətamiz şəkildə 8.8 milyard ton yüksəlib. 2024-cü ildə Çin atmosferə təxminən 12.5 milyard ton CO2 buraxıb - bu, qlobal ümumi həcmin təxminən 31%-ni təşkil edir və Şimali Amerika ilə Avropanın ümumi emissiyalarını belə geridə qoyur. Çin günəş və külək elektrik stansiyalarının tətbiqində dünya lideri olsa da, eyni zamanda kömür istehlakına görə də dünya üzrə birinci yerdədir.

     Bu ziddiyyət açıq şəkildə göstərir ki, bərpa olunan enerji sahəsində rekord inkişaf templəri parnik qazı emissiyalarının azalması mənasına gəlmir. Bu azalma üçün tamam başqa addımlar tələb olunur - məsələn, yalnız yaşıl enerjiyə tələbatın formalaşdırılması və təbii yanacaq istifadəsinə qadağa qoyulması. Hindistana gəlincə, bu ölkədə 1990-cı ildən bəri emissiyalar 5 dəfə artıb, 2000-ci ildən isə 2.2 milyard ton yüksəlib. Bu artım, mütləq ifadədə yalnız Çindən geri qalır. 2024-cü ildə Hindistanda emissiyalar 3.3 milyard ton təşkil edib - bu, son onilliklə müqayisədə 24% çoxdur. Hindistanda emissiyaların artması iqtisadi inkişafla sıx bağlıdır. Milyonlarla insan yoxsulluqdan çıxaraq orta təbəqəyə daxil olduqca, enerji tələbatı da artır. Bu tələbatın böyük hissəsi hələ də təbii yanacaq hesabına ödənilir.

     Hindistandakı vəziyyət qlobal enerji keçidinin ən ciddi problemini əks etdirir: karbon qazı emissiyalarını necə azaltmaq olar ki, eyni zamanda sərfəli enerjiyə çıxış da genişlənsin. Maraqlıdır ki, CO2 emissiyalarının artımı dünyada bərabər şəkildə baş vermir və bu, regiondan asılı olaraq dəyişir. Məsələn, son 10 il ərzində Afrikada emissiyalar 25%, Yaxın Şərqdə 15% artıb. Çin və Hindistanı əhatə edən Asiya-Sakit okean regionunda bu artım 9%-dən çox təşkil edib. Hətta iqlim gündəmində tez-tez nəzərdən qaçırılan Cənubi və Mərkəzi Amerikada belə emissiyalar 9.3% artıb. ABŞ-dan əlavə, Avropada da emissiyaların aydın şəkildə azaldığı müşahidə olunur - son 10 ildə bunlar orta hesabla ildə 1.4% azalıb. 2024-cü ildə Avropa Birliyində emissiyalar 3.7 milyard tona düşüb, bu da 10 il öncəki göstəricidən 15% azdır.

     Almaniya və Böyük Britaniya kimi ölkələr bu sahədə mühüm nailiyyətlər əldə etməyə davam edirlər - bu, siyasi tədbirlərin, elektrikləşmənin və enerji səmərəliliyinin artırılmasının birgə nəticəsidir. Eyni zamanda, Şərqi və Cənubi Avropada emissiyalar ya əvvəlki səviyyədə qalır, ya da artmaqda davam edir. İqtisadi təzyiqlər isə kömürdən imtina ilə bağlı planlaşdırılan bəzi tədbirlərin təxirə salınmasına səbəb olur. Avropa tez-tez iqlim dəyişikliyi ilə mübarizədə lider kimi təqdim olunsa da, daxili fikir ayrılıqları bu qədər müxtəlif ölkədən ibarət blokda davamlı irəliləyişin nə qədər çətin olduğunu göstərir. Məlumatlar göstərir ki, geniş şəkildə təbliğ olunan enerji keçidi hələ də emissiyaların artımını dayandırmaq üçün kifayət qədər sürətlə baş vermir. Külək və günəş elektrik stansiyaları genişlənməkdədir, lakin onlar hələlik ümumi emissiyaların azaldılması üçün zəruri olan miqyasda təbii yanacağı əvəz edə bilmir.