Yarasalarda COVID-19-a bənzər yeni virus aşkar edilib

Elm & Texnologiya

21.02.2025

Emil

Yarasalarda yeni təhlükəli virus aşkar edilib - o, son pandemiyaya səbəb olan yoluxma mexanizmlərindən istifadə edir və potensial olaraq insanlıq üçün risk yaradır. Lakin alimlər hələ də ümidverici faktorların olduğunu bildirirlər. Dünyamızda yüz minlərlə virus mövcuddur, və son illərdə bəzi təhlükəli xəstəlik ştammları alimlərin diqqətini cəlb edərək potensial qlobal təhlükəyə çevrilib. Bu viruslardan biri də yarasalarda aşkarlanmış Pipistrellus HKU5 (Bat-CoV HKU5) adlı koronavirusdur.

Bu virus təkzəncirli, müsbət iplikli RNT quruluşuna malikdir və ilk dəfə Yaponiyanın Pipistrel yarasalarında, Honq-Konqda aşkarlanıb. Bat-CoV HKU5 genetik olaraq 2012-ci ildə yayılmış Yaxın Şərq respirator sindromu (MERS-CoV) virusuna çox yaxındır. Bat-CoV HKU5 virusunun kəşfi alimlər arasında onun insanlara yoluxma potensialı ilə bağlı ciddi suallar doğurub, çünki son pandemiyanın başlanğıcı hələ də yaxşı xatırlanır. Bu məsələ ilə bağlı aparıcı virusoloq Shi Zhengli-nin rəhbərliyi altında bir qrup alim araşdırma aparıb. Onların Cell jurnalında dərc olunmuş tədqiqatı göstərir ki:

- MERS-CoV insan hüceyrələrinə daxil olmaq üçün DPP4 reseptorundan istifadə edir.

- Bat-CoV HKU5 isə Yaponiyanın Pipistrel yarasalarında (Pipistrellus abramus) olan ACE2 reseptorunu hədəf alır.

Bu isə virusun insan orqanizminə keçmək potensialını artıran mühüm bir faktor kimi qiymətləndirilir. Koronavirusların növlər arasında keçmə qabiliyyəti, xüsusilə də yarasalardan insanlara yoluxma ehtimalı, alimlərin daimi araşdırma mövzusudur, xüsusilə də son pandemiya hadisələrindən sonra. Yarasalar müxtəlif koronaviruslar üçün təbii rezervuar hesab olunur və bu səbəbdən onlarla aparılan təcrübələr zaman-zaman elmi ictimaiyyət tərəfindən tənqid edilib.

Yarasaların digər heyvanlarla və insanlarla yaxın təması xəstəliklərin yayılmasına şərait yarada bilər. Bat-CoV HKU5 ilə MERS-CoV arasındakı genetik oxşarlıq alimlərə belə bir fərziyyə irəli sürməyə əsas verir ki, yarasalarda rekombinasiya nəticəsində yeni, insanlara yoluxa bilən koronavirus ştammları yarana bilər. Bu kəşf bir daha yarasa populyasiyalarının və onların daşıdıqları virusların mütəmadi monitorinqinin vacibliyini vurğulayır - potensial pandemiyaların qarşısını almaq üçün bu cür araşdırmalar həyati əhəmiyyət kəsb edir.

Zoonoz xəstəliklər heyvanlardan insanlara keçən infeksiyalardır və adətən birbaşa təmas, yoluxmuş qida və ya su vasitəsilə yayılır. İnsanlarda məlum olan infeksion xəstəliklərin 60%-dən çoxu zoonoz mənşəlidir, bu da onları ictimai sağlamlıq üçün ciddi bir problemə çevirir. Yeni və ya yenidən ortaya çıxan infeksion xəstəliklərin təxminən 75%-i heyvanlardan gəlir - Ebola və koronaviruslar da bu kateqoriyaya daxildirlər. Bundan əlavə, bu xəstəliklər gənə və ağcaqanad kimi daşıyıcılar vasitəsilə də yayıla bilər, bu isə onların yayılma riskini artırır. Ən çox tanınan zoonoz xəstəliklərə aşağıdakılar daxildir:

- Quduzluq.

- Salmonellyoz.

- Laym xəstəliyi.

Bu xəstəliklərin hər biri insan sağlamlığı üçün ciddi təhlükə yaradır. Zoonoz xəstəliklərin qarşısını almaq üçün əsas strategiyalar bunlardır. Vaksinasiya, gigiyena qaydalarına ciddi riayət etmək və heyvan populyasiyalarının və onların daşıdığı patogenlərin mütəmadi monitorinqi. COVID-19 pandemiyası, SARS-CoV-2 virusu tərəfindən törədilərək, bütün dünyada həyatın hər bir aspektinə ciddi təsir göstərdi. 2019-cu ilin sonunda ortaya çıxan bu virus geniş yayılaraq yüksək ölüm nisbətinə və gündəlik həyatın, eləcə də qlobal iqtisadiyyatın misilsiz şəkildə pozulmasına səbəb oldu.

Bu pandemiya qlobal səhiyyə sistemlərinin zəif tərəflərini üzə çıxardı və infeksiya ocaqlarına qarşı sürətli reaksiya mexanizmlərinin və etibarlı epidemioloji nəzarətin nə qədər vacib olduğunu göstərdi. 2025-ci ilin əvvəlinə olan məlumata əsasən, Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatı (ÜST) dünya üzrə 780 milyondan çox təsdiqlənmiş yoluxma hadisəsi qeydə alıb. Rəsmi statistikaya görə, təxminən 7 milyon insan pandemiya nəticəsində həyatını itirib. Lakin artıq aparılan ölüm analizləri həqiqi ölüm sayının rəsmi rəqəmlərdən xeyli yüksək ola biləcəyini göstərir. ABŞ-da COVID-19 hələ də əhali arasında yayılmağa davam edir.

Son 1 il ərzində həftəlik orta hesabla 900 nəfər virus səbəbindən həyatını itirib. Yaşlı insanlar virusa qarşı qeyri-proporsional dərəcədə yüksək riskə məruz qalıblar. Məsələn, ötən qış ABŞ-da COVID-19-a görə xəstəxanaya yerləşdirilənlərin və xəstəxanadaxili ölüm hallarının təxminən yarısı 75 yaş və daha yuxarı yaşlı insanlara aid olub. Pandemiya bəzi ölkələrdə orta ömür uzunluğunun azalmasına da səbəb olub. Məsələn, ABŞ-da 2019-2021-ci illər arasında gözlənilən ömür uzunluğu təxminən 3 il azalıb. Bundan əlavə, pandemiya qlobal səviyyədə insanların psixi sağlamlığına da ciddi təsir göstərib.

Bütün dünyada depressiya və narahatlıq səviyyələri 25% artıb və ən çox təsirlənən qruplar gənclər və tibb işçiləri olub. 2025-ci ilin əvvəlində COVID-19 ilə bağlı vəziyyət daim dəyişir, çünki yeni variantlar ortaya çıxmağa davam edir. Bu variantlardan biri - HES ilk dəfə 2024-cü ilin ortalarında Almaniyada aşkarlanıb və daha sonra ABŞ, Böyük Britaniya və Avstraliya da daxil olmaqla bir çox ölkədə yayılıb. HES rekombinant bir variantdır, yəni o, əvvəlki Omikron subvariantları olan KS.1.1 və KP.3.3-ün genetik materialını birləşdirir.

İlkin araşdırmalar göstərir ki, HES əvvəlki ştammlarla müqayisədə daha sürətlə yayıla bilər. Buna baxmayaraq, mövcud vaksinlər bu variantın yaratdığı ağır xəstəliklərin qarşısını almaqda hələ də təsirli hesab olunur. Alimlərin diqqətini çəkən daha bir COVID-19 variantı - KP.3.1.1, Omikronun JN.1 xəttinin törəməsidir. 2024-cü ilin ortalarına qədər ABŞ-da yeni yoluxma hallarının əhəmiyyətli bir hissəsi KP.3.1.1 variantı ilə bağlı olub. Bu variantın əsas xüsusiyyətlər:

- Yüksək yoluxuculuq.

- Öncəki infeksiyalar və peyvəndlər nəticəsində yaranmış immun reaksiyaları qismən aşmaq qabiliyyəti.

Buna cavab olaraq, KP.2 ştamına qarşı yönəlmiş yenilənmiş peyvəndlər hazırlanıb. Bu peyvəndlərin KP.3.1.1-ə qarşı da qoruyucu olması gözlənilir. Bu yeni variantların ortaya çıxması SARS-CoV-2 virusunun sürətli təkamülünü və mutasiya qabiliyyətini bir daha sübut edir. Belə dəyişikliklərin daimi monitorinqi qlobal səhiyyə strategiyalarının vaxtında yenilənməsinə və peyvənd formulalarının təkmilləşdirilməsinə imkan yaradır. Dünya üzrə səhiyyə orqanları bu mutasiyaları yaxından izləyir və onları peyvənd kampaniyalarında və digər profilaktik tədbirlərdə nəzərə alır.

Bat-CoV HKU5 hələlik əsasən yarasalarda rast gəlinən bir virus olaraq qalır və insanlara yoluxduğuna dair heç bir sübut yoxdur. Lakin bu virusun mövcudluğu, onun mutasiyaya uğrayaraq qlobal pandemiyaya səbəb ola biləcəyi ehtimalını tam istisna etmir. COVID-19 pandemiyasından çıxarılan dərslər və HES, KP.3.1.1 kimi yeni variantların daimi ortaya çıxması, zoonoz və pandemik təhlükələrin potensial risklərini azaltmaq üçün proaktiv monitorinqə, elmi araşdırmalara və hazırlıq tədbirlərinə olan ehtiyacın nə qədər vacib olduğunu göstərir.

Mənbə: South China Morning Post

Paylaş

Bənzər xəbərlər