ABŞ-ın elm sahəsində əsl fəlakət baş verir

     ABŞ Milli Elmlər Akademiyasının təşkilatçılığı ilə keçirilmiş "Elmin Vəziyyəti" tədbiri, elm və təhsilə ayrılan büdcənin kəskin azaldılması təhlükəsini demək olar ki, tamamilə görməzdən gəldi. Elmi ictimaiyyətin ən ali qurumu, Trump administrasiyasının elmi büdcə layihəsinə qarşı çıxaraq həmkarlarının maraqlarını qorumalı idi. Lakin bu, baş vermədi. İcmanın yüksək rəhbərliyi problemi ciddi saymadı və diqqəti gələcəyə yönəltməyə çağırdı. Bir neçə həftə əvvəl Trump administrasiyası 2026-cı il üçün ümumi büdcə planını dərc etdi. Bu planda elmi tədqiqatları maliyyələşdirən qurumlar da daxil olmaqla, əksər agentliklər üçün genişmiqyaslı ixtisarlar nəzərdə tutulur. Ötən həftənin sonunda həmin agentliklər bu ixtisarların konkret layihələr və onlara dəstək alan insanlar üçün nə məna daşıdığını açıqlamağa başladılar.

     Proqnozlar ümidverici deyil: Unikal elmi təcrübi qurğular və avadanlıqlar istismardan çıxarılacaq, dəstək alan alimlərin sayı azaldılacaq və bütöv elmi istiqamətlərin araşdırmaları dayandırılacaq. Bütün sadalananlara əlavə olaraq, qrantların verilməsinin dayandırılması prosesi başlanıb, tədqiqatların ideoloji məzmununa görə yoxlanılması səbəbilə maliyyələşdirmədə gecikmələr yaranır və universitetlərə ayrılan vəsaitlər əsassız şəkildə dondurulur. Bütün bunların birgə təsiri ABŞ elminə ciddi zərbə vurur və bu itkilərin bərpası onilliklər tələb edəcək. Bu, elmin indiyədək inkişaf etdiyi trayektoriyadan radikal şəkildə uzaqlaşmadır. Məhz belə bir şəraitdə ABŞ Milli Elmlər Akademiyası dünən Vaşinqton, Kolumbiya dairəsində “Elmin Vəziyyəti” adlı tədbir keçirdi. Bu, ölkənin aparıcı elmi qurumu üçün mövcud administrasiyanın seçdiyi yolun nəticələri barədə milləti xəbərdar etmək üçün açıq bir fürsət idi. Lakin bunun əvəzinə, tədbir indiki reallıqları böyük ölçüdə görməzdən gəldi və bəlkə də heç vaxt olmayacaq bir gələcək üçün narahatlıq ifadə etdi.

     Ümumilikdə, büdcə layihəsində Milli Elmi Fondun büdcəsinin yarıdan çoxunun kəsilməsi təklif olunub. Eyni zamanda, Milli Sağlamlıq İnstitutunun büdcəsinin təxminən 40% azaldılması da planlaşdırılır. Bu ixtisarların ayrı-ayrı layihələr üçün nə ilə nəticələnəcəyi isə həqiqətən də sarsıdıcıdır. Xüsusilə NASA-nın büdcəsində planetlərin öyrənilməsinə ayrılan xərclərin kəskin azaldılması nəzərdə tutulur. Bu xərclər iki dəfə ixtisar ediləcək və onilliyin sonuna qədər bu səviyyədə qalacaq. Marsdan nümunələrin geri qaytarılmasını nəzərdə tutan ən iddialı missiya ləğv olunacaq. Yer kürəsinin tədqiqi və astrofizika da daxil olmaqla digər bütün elmi büdcələr də zərər görəcək. Yuxarıda, mövcud və gələcək missiyalardan nə qədərinin ləğv ediləcəyini göstərən təxmini qrafik təqdim olunub. Məsələn, “Juno” və “New Horizons” kimi misilsiz məlumatlar təqdim etmiş aktiv missiyalar, eləcə də Marsın öyrənilməsi üçün nəzərdə tutulan iki orbital aparatın buraxılışı dayandırılacaq.

     Science jurnalının xəbər komandası bildirir ki, bu planlar həmçinin NASA-nın hələ həyata keçirməyə başlamadığı demək olar ki, bütün iri elmi layihələrdən imtinaya gətirib çıxaracaq. ABŞ-da fundamental tədqiqatların böyük hissəsini maliyyələşdirən Milli Elmi Fondun büdcəsinin kütləvi şəkildə ixtisarı biologiya, mühəndislik və təhsil sahələrində maliyyələşmənin 70%-dən çox azalmasına səbəb olacaq. Kompüter elmləri, riyaziyyat, təbii elmlər, eləcə də sosial və davranış elmlərinin maliyyələşməsi isə 60%-dən çox azaldılacaq. Beynəlxalq proqramların maliyyələşdirilməsi isə 80% kəsiləcək. Gözlənilir ki, qrant müraciətlərinin qəbul faizi 26%-dən 7%-ə enəcək. Bu isə o deməkdir ki, ABŞ Milli Elmi Fonduna təqdim olunan müraciətlərin əksəriyyəti zaman itkisinə çevriləcək. Fondun maliyyələşdirdiyi tədbirlərdə iştirak edən insanların sayı 300 000-dən 90 000-ə qədər azalacaq.

     Elmi fəaliyyətə iştirakı genişləndirməyə yönəlmiş demək olar ki, bütün proqramlar ləğv ediləcək. Təfərrüatlar isə daha da məyusedicidir. Bir sıra perspektivli elmi qurğular fəaliyyətini dayandıracaq. Məsələn, ilk dəfə qravitasiya dalğalarını qeydə almış LIGO detektorlarından biri söndürüləcək. Böyük Adron Kollayderi üçün yeni detektorların yaradılmasına ayrılan büdcə isə yarıdan çox ixtisar ediləcək. Diametri 30 metr olan iki nəhəng teleskopdan birinin hazırlanması layihəsi üzrə maliyyələşmə dayandırılacaq. Bir neçə rəsədxana da bağlanacaq. Milli Sağlamlıq İnstitutu üçün 40%-dən çox ixtisar nəzərdə tutulur və bu qurum yenidən təşkil ediləcək. İnstitutların sayı 19-dan 8-ə endiriləcək. Bu, bəzi qəribə birləşmələrə səbəb olacaq. Məsələn, stomatologiya və oftalmologiya institutları bir yerdə fəaliyyət göstərəcək, genomika və biotibbi vizuallaşdırma da eyni qurum altında birləşdiriləcək.

     Xəstəliklərə Nəzarət və Profilaktika Mərkəzi (CDC) və Ərzaq və Dərmanlara Nəzarət İdarəsi (FDA) kimi digər təşkilatlar da ciddi ixtisarlarla üzləşəcəklər. Problemlər təkcə əsas elmi agentliklərlə məhdudlaşmır. Energetika Nazirliyində külək, günəş və digər bərpa olunan enerji mənbələrinin enerji şəbəkəsinə inteqrasiyasına ayrılan maliyyə tamamilə sıfırlanacaq. Bu da faktiki olaraq bu sahədəki bütün proqramların sonu deməkdir. Hidrogen və yanacaq elementləri sahəsi də eyni aqibəti yaşayacaq. Halbuki bu məqsədlər üçün təkcə 2024-cü il büdcəsində 600 milyard dollardan çox vəsait ayrılmışdı. Energetika Nazirliyində yüksək enerjili fizika, termonüvə sintezi və biologiya kimi digər elmi sahələr isə demək olar ki, təsirlənməyəcək, çünki bu istiqamətlər təbii yanacaqların və nüvə energetikasının dəstəklənməsi kimi administrasiyanın prioritetlərinə uyğundur.

     Əgər yuxarıda sadalananların hamısı baş verərsə, bu, ABŞ-ın elmi liderliyindən imtina etməsi ilə eyni məna daşıyacaq. Halbuki bu zaman Çin tədqiqatlara çəkdiyi xərclərlə artıq ABŞ səviyyəsinə yaxınlaşır. Bu, təkcə ABŞ-ın elm sahəsində güc qazanmasına kömək edən bir çox əsas obyektləri, alətləri və institutları məhv etməyəcək, eyni zamanda yenilərinin və əlavə elmi imkanların inkişafını da tamamilə dayandıracaq. Zərər o qədər genişmiqyaslı olacaq ki, hətta administrasiyanın prioritet hesab etdiyi sahələrdə belə ciddi ixtisarlar baş verəcək. Bu fəsadların bir neçə nəsil boyu hiss olunacağı gözlənilir, çünki elm və texnologiya sahəsində karyeraya hazırlıq üçün nəzərdə tutulan təhsil mərhələlərinin hər birində dəstək azaldılır. Bura yüksək texnologiyalı sənaye sahələrində karyera qurmaq istəyənlər də daxildir. Bu insanlar gələcəkdə işçi çatışmazlığı və sərtləşdirilmiş immiqrasiya nəzarəti səbəbindən xaricə köçməyə məcbur qala bilərlər (buna beyin axını deyilir).

     Bənzər bir vəziyyət Donald Trump-ın ilk prezidentliyi dövründə də baş verə bilərdi, lakin o zaman Konqres onun administrasiyasının elm sahəsinə müdaxiləsini məhdudlaşdırmışdı. Oxşar bir şeyin bu gün də baş verməsi mümkündür. Lakin jurnalistlərin qeyd etdikləri kimi, ümumi ab-hava hələlik nikbinlik üçün əsas vermir. Bütün bunlar sanki ABŞ-ın elmi təşkilatlarının rəhbərliyini elmə ayrılan maliyyənin ölkə üçün əhəmiyyətini müdafiə etməyə və təklif olunan ixtisarların yaradacağı fəsadları vurğulamağa vadar etməlidir. Lakin ABŞ Milli Elmlər Akademiyasının dünənki tədbirinə baxsaq, görünür ki, rəhbərlik bu məsələyə o qədər də maraq göstərmir. Onlar keçmişlə yaşayır və prezidentin yeni administrasiyasının fəaliyyəti barədə susmağa üstünlük verirlər. Bu da bir siqnaldır - elmi liderlik baxımından ABŞ üçün xəbərdarlıq siqnalı deyil, artıq elmin dəfninə çalınan zəng ola bilər.

Mənbə: Ars Technica