İnsanların itirdikləri bədən hissələrini bərpa edə biləcəkləri təyin edilib

     Alimlər müəyyən ediblər ki, insanların itirilmiş bədən hissələrini yenidən bərpa etmələri üçün lazım olan bütün tərkib hissələri mövcuddur. Bu nəticəyə alimlər bədən hissələrini regenerasiya etmək qabiliyyəti ilə tanınan qeyri-adi amfibiyaları araşdırdıqdan sonra gəliblər. Aksolotllar - ambistoma adlı bəzi amfibiyaların sürfə mərhələsindəki formalarıdır. Aksolotlun xüsusiyyəti ondan ibarətdir ki, o, yetkin formaya çevrilmədən cinsi yetkinliyə çatır və çoxalma qabiliyyəti qazanır. Aksolotllar, yırtıcılar tərəfindən qoparılan demək olar ki, istənilən bədən hissəsini yenidən bərpa etmək qabiliyyəti ilə tanınır. Lakin bu regenerasiya prosesinin səbəbi uzun müddət sirr olaraq qalmışdı. Məlum olub ki, retinoik turşu və CYP26B1 fermenti itirilmiş bədən hissələrinin bərpasında fəal iştirak edir. Alimlərin fikrincə, aksolotllardan ilhamlanan texnologiyalar insanlara da öz bədən hissələrini bərpa etməkdə kömək edə bilər, çünki insan orqanizmində bunun üçün lazım olan hər şey mövcuddur.

Aksolotl:

     Aksolotllar demək olar ki, istənilən bədən hissəsini - hətta beyin və daxili orqanları belə - itirə və tam şəkildə bərpa edə bilirlər. Uzun müddət alimlər bu amfibiyalarda bədən hissələrinin necə regenerasiya olunduğunu bilmirdilər, lakin indi bu prosesin mexanizmi üzə çıxarılıb. Pozisional yaddaş o deməkdir ki, aksolotl bir şəkildə itirdiyi ayağın yenidən çıxmalı olduğunu bilməyi bacarır. Bu, onurğalıların regenerasiyasında əsas mexanizm kimi artıq tanınırdı, lakin alimlər aşkar ediblər ki, bu proses retinoik turşu və CYP26B1 fermenti ilə başlayır. Bu kimyəvi maddələrin heç biri yalnız aksolotllara xas deyil - onlar həmçinin insan orqanizmində də mövcuddur. Yırtıcı aksolotlun ayağını və ya başqa bir bədən hissəsini qopardıqda, retinoik turşu dərinin orta qatında sintez olunur və bədən hissəsinin cücərməkdə olan sahəsinə yayılır. Bu proses insanlarda birləşdirici toxuma hüceyrələri olan fibroblastların - aksolotllarda isə regenerativ hüceyrə kimi fəaliyyət göstərən - yaranmasına kömək edir.

     Fibroblastlar blastema adlanan quruluşu formalaşdırır. Blastema - bədən hissələrinin ilkin hüceyrələrindən ibarət olan quruluşdur və bu hüceyrələr sonradan böyüyərək müəyyən bir itirilmiş ətrafı yenidən əmələ gətirmək üçün fərqlənirlər. Blastema, zədələnmiş yetkin aksolotllarda bədən hissələrinin cücərməyə başlayan hüceyrələrinin davranışını təkrarlayır. Bu proses zamanı blastemadakı kök hüceyrələr ilə həmin cücərməkdə olan bədən hissəsindəki digər hüceyrələr arasında pozisional informasiya mübadiləsi aparılır ki, nəticədə lazımi toxumalar dəqiq olaraq düzgün yerdə regenerasiya olunsun. Hoxa13 geni, retinoik turşunun lazım olmadığı yerlərdə onu parçalayaraq yeni bədən hissəsinin formalaşması üçün şablon yaratmaqda istifadə edən CYP26B1 fermentini aktivləşdirir. Bu parçalanma, amputasiya olunan sahədə nə qədər retinoik turşunun olduğunu müəyyən edir və nəticə etibarilə yenidən əmələ gələcək bədən hissəsinin yerləşməsi və quruluşunu təyin edir.

     Retinoik turşunun səviyyəsi yüksəldikdə Shox geni aktivləşir. Bu gen bir tərəfdən digər genlərin fəaliyyətini tənzimləyən zülalın istehsalını idarə edir, digər tərəfdən isə skeletin formalaşmasında iştirak edir. Alimlərin müəyyən etdiklərinə görə, bu proses pozulduqda skelet anomaliyaları kimi qüsurlar yarana bilər. Aksolotlun ayağında retinoik turşunun səviyyəsi artırıldıqda, orada sadəcə başqa bir ayaq deyil, tamamilə yeni bir bədən hissəsi inkişaf edib. CRISPR-Cas9 texnologiyası ilə Shox geninin fəaliyyəti aradan qaldırıldıqda, normal ayaqlar formalaşıb, lakin sümüklər kifayət qədər bərkiməyib. Alimlər bildirirlər ki, bu hal Shox genində mutasiyalar olan insanlarda da müşahidə olunur. Təəccüblüdür ki, aksolotllar amputasiya olunmuş bədən hissələrini əvvəlki forması ilə tam eyni şəkildə bərpa edirlər.

     Bəzi digər regenerasiya qabiliyyətinə malik heyvanlar, məsələn, kərtənkələlər, quyruqlarını yenidən çıxara bilirlər, lakin bu, daha sadə formada baş verir. Alimlər bildirirlər ki, bu qabiliyyəti insanlara ötürmək üçün hələ çoxlu araşdırmalar aparmaq lazımdır, lakin insan orqanizmində bunun üçün zəruri olan tərkib hissələri artıq mövcuddur. Gələcək texnologiyaların insanlarda bədən hissələrinin yenidən çıxmasına kömək etməsi üçün, regenerasiya zamanı blastema hüceyrələrinin içində nə baş verdiyini və bu hüceyrələrin hansı hissələrinin retinoik turşunun hədəfi olduğunu müəyyənləşdirmək lazımdır. Araşdırmanın müəlliflərinin sözlərinə görə, əgər bizim fibroblast hüceyrələrimizi bu regenerativ siqnallara reaksiya verməyə məcbur edə bilsək, onlar qalan işi özləri görəcəklər. Çünki onlar bədən hissələrinin necə yaradılacağını bilirlər.

Mənbə: Popular Mechanics