Yer kürəsində həyatın formalaşmasına tektonik proseslər səbəb olmuş ola bilərlər

     Alimlər hesab edirlər ki, tektonik proseslər Yer üzündə həyatın yaranmasında əsas rol oynamış faktor  ola bilər. Planetin geoloji aktivliyi orqanizmlərin inkişafı üçün unikal şərait yaratmış ola bilər. Yer qabığının daimi hərəkəti sadəcə geoloji hadisə deyil - bəlkə də məhz plitə tektonikası Yeri həyat olan yeganə məlum planetə çevirib. Yer səthi heç vaxt tam statik olmur: qitələr yavaş-yavaş hərəkət edir, toqquşur və bir-birindən ayrılır, dağ silsilələri yüksəlir, okean dibləri isə yenilənir. Bu proses - plitə tektonikası adlanır və Günəş sistemində yalnız Yer planetinə xasdır. Maraqlıdır ki, Yer həm də həyatın mövcudluğu təsdiqlənmiş yeganə planetdir. Alimlər getdikcə daha çox düşünürlər: görəsən bu, sadəcə təsadüfdürmü? Bu mexanizm nəhəng bir emal sistemi kimi işləyir. Okean qabığı mantiyaya batarkən atmosferdən karbonu özü ilə birlikdə aparır və bununla da iqlimi sabitləşdirir.

     Eyni zamanda, həyat üçün vacib olan minerallar və kimyəvi birləşmələr səthə çıxır. Beləliklə, bioloji orqanizmlər üçün əlverişli şərait yaradan özünəməxsus bir “konveyer” əmələ gəlir. Çətinlik ondadır ki, geoloqlar hələ də bu mexanizmin dəqiq nə vaxt işə düşdüyünü müəyyən edə bilməyiblər. Bəzi tədqiqatçılar onun təxminən 700 milyon il əvvəl, artıq çoxhüceyrəli orqanizmlərin mövcud olduqları dövrdə başladığını bildirirlər. Digərləri isə tektonik aktivliyin izlərini arxey dövrünə - yəni 2.5-4 milyard il əvvələ aid edirlər. Ən cəsarətli fərziyyələrə görə, plitə tektonikası planetin formalaşması ilə demək olar ki, eyni vaxtda başlaya bilərdi. Əgər bu təsdiqlənsə, o zaman hətta həyatın ən ibtidai formalarının da geoloji aktivlik şəraitində inkişaf etdiyi ortaya çıxacaq. Lakin bunu sübut etmək asan deyil. Okean qabığının ən qədim fraqmentləri cəmi 340 milyon il yaşı olan hissələrdir - bu, geologiya üçün çox gənc bir dövrdür.

     Qitə qabığı daha yaxşı qorunur, amma burada da mənzərə tam deyil: 2.5 milyard ildən qədim süxurların miqdarı ümumi həcmin 7%-dən azdır. Geoloq Jesse Reimink (Pensilvaniya Universiteti) izah edir ki, digər planetləri anlamaq üçün əvvəlcə öz planetimizi dərk etmək lazımdır. Yer kürəsinin həyat dövrü haqqında bilik olmadan ekzoplanetlərdən əldə edilən məlumatları düzgün şərh etmək çətindir. Tektonikanın mühüm bir xüsusiyyəti var - o, bioloji müxtəlifliyi artırır. Plitələrin hərəkəti yeni ekoloji nişlər yaradır, populyasiyaları bir-birindən ayırır və təkamülü sürətləndirir. Məsələn, 90% növlərin məhv olduğu perm dövründəki kütləvi qırılmalardan sonra məhz tektonik proseslər tarazlığın bərpasına kömək edib. Dağ süxurlarının aşınması artıq karbon qazını özünə bağlayaraq planeti tədricən yenidən yaşamaq üçün yararlı vəziyyətə gətirib.

     Robert Stern (Texas Universiteti) maraqlı bir fikir irəli sürür: ibtidai həyat milyardlarla planetdə mövcud ola bilər, lakin mürəkkəb orqanizmlərin yaranması üçün xüsusi şərait tələb olunur. Böyük ehtimalla, bu şəraiti məhz plitə tektonikası təmin edir. Bəzi mütəxəssislər daha da irəli gedərək hesab edirlər ki, geoloji aktivlik təkcə həyatı dəstəkləməyib, həm də onun yaranmasına səbəb olub. Yer qatının dərinliklərindən səthə mineralların daşınması zəruri kimyəvi mühitin formalaşmasına şərait yarada bilərdi. Ən qədim geoloji dövrlərin öyrənilməsi demək olar ki, detektiv araşdırmanı xatırladır. Hadey dövrünə (Yerin mövcudluğunun ilk 500 milyon ili) aid süxurlar demək olar ki, qorunmayıb. Alimlər bütün bu kataklizmlərdən sağ çıxmış mikroskopik minerallar - sirkonlarla işləyirlər. Hadey dövrünə aid tapılmış bütün sirkonlar bir barmağa taxılan üzük boyda qaba sığardı, lakin onların araşdırılması göstərib ki, artıq 4.4 milyard il əvvəl Yer üzündə okean mövcud idi.

     Qian Yuan (Kaliforniya Texnologiya Universiteti) orijinal bir nəzəriyyə irəli sürür. Onun fikrincə, Ayın yaranmasına səbəb olan nəhəng kosmik toqquşma Yerin mantiyasında xüsusi axınlar yaradıb və bu axınlar təxminən 200 milyon il sonra plitə tektonikasını işə salıb. Bu, niyə Günəş sistemindəki qayalı planetlər arasında yalnız Yerin bu cür geoloji mexanizmə malik olduğunu izah edə bilərdi. Lakin bütün alimlər bu fikirlə razılaşmır. Professor T. Mark Harrison qeyd edir ki, bir ovuc mineral əsasında qlobal nəzəriyyələr qurmaq risklidir - sübut bazası hələlik çox zəifdir. Əgər tektonika ilə həyat arasında əlaqə təsdiqlənsə, bu, Yer kürəsindən kənar orqanizmlərin axtarışına yanaşmanı tamamilə dəyişəcək. Astronomlar diqqətlərini geoloji cəhətdən aktiv planetlərə yönəltməlidirlər.

     Hazırda ekzoplanetlərdə tektonikanı birbaşa aşkar etmək mümkün olmasa da, alimlər artıq bir neçə potensial namizəd müəyyən ediblər. Məsələn, bizdən 49 işıq ili uzaqlıqda yerləşən LHS 3844 b planetində qabıq hərəkətinin əlamətləri müşahidə olunur, baxmayaraq ki, oradakı şərait həyat üçün tamamilə yararsızdır. Tobias Meyer (Oksford Universiteti) hesab edir ki, tektonikanın səbəblərini anlamaq uzaq planetlərin yaşama potensialını qiymətləndirməyə kömək edəcək. Craig O'Neill isə əlavə edir ki, bizim ən yaxın qonşumuz Venera bu sirrin açarı ola bilər. Ölçüləri bənzər, lakin tamamilə fərqli iki planetin müqayisəsi göstərir ki, niyə birində həyat var, digərində isə yoxdur. Bu istiqamətdə irəliləyiş yeni nəsil teleskoplarla - məsələn, ekzoplanetlərin atmosferlərini analiz edə bilən James Webb kimi cihazlarla - mümkündür. Geoloqlar isə hələ də Yer kürəsinin ən qədim süxurlarını öyrənməyə davam edirlər ki, nə üçün məhz bizim planetimizin “canlı” hala gəldiyini anlasınlar.