“Avropa Kosmos Qanunu” təqdim edilib

     26 iyun tarixində  Avropa Komissiyası “Avropa Kosmos Qanunu”nu (EU Space Law) təqdim edib. Avropa bürokratlarının fikrincə, artıq kosmosda qanun və nizam yaratmağın vaxtı çatıb. Əslində, kosmik sahədə fəaliyyətin tənzimlənməsi üçün ümumi qəbul olunmuş qaydalar və təlimatlar mövcud deyil. Bu arada, Yer orbitində və uzaq kosmosda olan kosmik aparatların sayı 11 000-i keçib və sürətlə artır. Bu isə həm kosmik biznesdə, həm də orbitdə xaosa səbəb ola bilər. “Avropa Kosmos Qanunu” yerli və xarici şirkətlərə şamil olunacaq və prosedurların sadələşdirilməsini, orbitdəki aktivlərin qorunmasını, biznes üçün bərabər şərtlərin yaradılmasını və Avropa şirkətlərinin yeni bazarlara çıxışına dəstək göstərilməsini nəzərdə tutur. Xarici şirkətlər Avropa Birliyi ərazisində fəaliyyət göstərdikləri zaman bu qanuna riayət etməyə məcbur olacaqlar.

     Avropa Komissiyasının Avropa Birliyindən kənarda fəaliyyət göstərən digər ölkələrin kosmik proqramlarına birbaşa təsir səlahiyyəti olmasa da, məqsəd Avropa daxilində kosmik səyləri birləşdirərək qitə xaricindəki bazarlara çıxışı təmin etməkdir. Hazırda Avropa Birliyində kosmik sahədə vahid bir tənzimləmə sistemi mövcud deyil. Daha dəqiq desək, bu sahədə mövcud olan qaydalar yalnız tövsiyə xarakteri daşıyır, üstünlük isə Birliyə daxil olan ölkələrin milli maraqları və proqramlarına verilir. Avropa Komissiyasının qanunvericilərinin fikrincə, bu vəziyyət innovasiyaların ləngiməsinə, Avropanın qlobal bazarda iştirakının azalmasına və əlavə xərclərin yaranmasına səbəb olur. “Avropa Kosmos Qanunu” 3 əsas prinsipə əsaslanır: təhlükəsizlik, dayanıqlılıq və ekoloji təmizlik. Təhlükəsizlik dedikdə, orbitdəki obyektlərin izlənməsinin optimallaşdırılması və yeni kosmik tullantıların yaranmasının qarşısının alınması üzrə tədbirlər nəzərdə tutulur.

     Qanun həmçinin peyklərin xidmət müddəti bitdikdən sonra utilizasiyasının təmin olunması ilə bağlı xüsusi tələblər müəyyən edir. Dayanıqlılıq kibertəhdidlərə qarşı mübarizəni nəzərdə tutur. Komissiya xəbərdarlıq edir ki, kosmik infrastruktur artan kiberhücumlarla üzləşir və bu, peyklərin fəaliyyətini təhlükə altına sala və ya əsas xidmətlərin işini poza bilər. Buna görə də “Avropa Kosmos Qanunu”nun müddəaları bütün operatorlardan onların sistemlərinin orbitdəki həyat dövrü ərzində risklərin qiymətləndirilməsini tələb edir. Operatorlar, həmçinin baş verən hadisələr barədə ətraflı hesabatlar təqdim etməli və qabaqcıl kibertəhlükəsizlik standartlarını tətbiq etməlidirlər. Ekoloji təmizlik isə kosmik fəaliyyətin genişlənməsi fonunda daha da önəm qazanır və resursların, CO2 emissiyalarının və tullantıların səmərəli idarə olunması son dərəcə vacib hala gəlir.

     Yeni hüquqi baza bu təsirlərin monitorinqi üçün ümumi standartlar müəyyən edir və qabaqlayıcı və ya düzəldici tədbirləri tənzimləyir. Avropa Komissiyasının bəyanatında vurğulanır ki, yeni qaydalar həm Avropa Birliyinə məxsus kosmik aktivlərə, həm də milli kosmik aktivlərə, eləcə də Avropa Birliyi üzvü olmayan, lakin Avropada xidmət göstərən operatorlara şamil olunacaq. Normativ tələblər şirkətlərin ölçüsünə və inkişaf səviyyəsinə uyğunlaşdırılacaq, həmçinin müvafiq risklərlə uzlaşdırılacaq. Qanunvericilik çərçivəsinə əməl olunması sahə üçün əhəmiyyətli xərclər yaradacağından, komissiya dəstək tədbirləri təklif edir. Bu tədbirlərə texniki imkanların gücləndirilməsi, sınaq qurğularına çıxışın sadələşdirilməsi, eləcə də lisenziya və icazələrin alınması prosesində yardım daxildir. Xüsusilə bu tədbirlər startaplar və bu sektorda fəaliyyət göstərən kiçik və orta biznesə dəstək məqsədi daşıyır.

     Avropa Komissiyası, həmçinin qlobal sektor dinamikasına, artan beynəlxalq rəqabətə və meydana çıxan geosiyasi çağırışlara cavab olaraq Avropanın kosmik iqtisadiyyatının inkişafı ilə bağlı yeni baxışını təqdim edib. Agentliyin bildirdiyinə görə, kosmos sürətlə inkişaf edən bir sahədir və Avropa Birliyinin rəqabət qabiliyyətinə əhəmiyyətli töhfə verir. Bu sahə həm kosmik sistemlərin istehsalı və istismarı, həm də iqlim, ətraf mühit, kənd təsərrüfatı, energetika, nəqliyyat, sığorta, bank işi, təhlükəsizlik və müdafiə kimi müxtəlif xidmət sahələrini əhatə edir. Təklif olunan iqtisadi strategiya Avropanın qlobal kosmik bazarda fəal iştirakını təmin etmək, onun texnoloji üstünlüklərini möhkəmləndirmək və müstəqilliyini artırmaq məqsədilə 40-dan çox konkret tədbiri özündə birləşdirir.

     Təşəbbüslər arasında Avropa Kosmik Komandasının (European Space Team) yaradılması xüsusilə qeyd olunmalıdır. Bu, Avropa Kosmik Agentliyi və Avropa Birliyinin Kosmik Proqram Agentliyi kimi sahənin əsas iştirakçılarını bir araya gətirəcək yüksək səviyyəli forum olacaq. Məqsəd blok üzrə səylərin əlaqələndirilməsi və imkanların birləşdirilməsidir. Bundan əlavə, Avropa Komissiyası kosmik iqtisadiyyatı stimullaşdırmaq üçün bir sıra investisiya mexanizmləri planlaşdırıb. Elə bu ildən başlayaraq, Avropa Komissiyası Avropa Birliyinin rəqabət qabiliyyətini və qlobal kosmik iqtisadiyyatda bazar payını izləmək üçün xüsusi metodologiya hazırlayacaq.

     “Avropanın kosmos sahəsində liderliyi suverenlik, təhlükəsizlik və strateji qabaqcadan görmə qabiliyyəti üzərində qurulmalıdır. Avropa Birliyinin Kosmos Qanununun qəbul edilməsi ilə biz kosmik infrastrukturumuzun dayanıqlılığını təmin etmək, innovativ ekosistemimizin imkanlarını genişləndirmək və gələcək nəsillər üçün həyati əhəmiyyət daşıyan texnologiyalar sahəsində müstəqilliyimizi təmin etmək istiqamətində cəsarətli addım atırıq” - deyə Avropa Komissiyasının texnoloji suverenlik, təhlükəsizlik və demokratiya üzrə icraçı vitse-prezidenti Henna Virkkunen bildirib. Qeyd edək ki, “Avropa Kosmos Qanunu” Avropa Birliyinə üzv dövlətlər və ittifaqın mərkəzi orqanlarında uzunmüddətli razılaşdırma prosedurundan keçməlidir. Birləşmiş Avropada qanunların qəbul tempini nəzərə alaraq, bu qanunun 1 ildən, 2 ildən və ya hətta 10 ildən sonra qüvvəyə minməsi ehtimalı var. Cəmi 3 şirkətin birləşərək Avropa kosmik monopoliyasını yaratması məsələsində Fransa, Almaniya və İtaliya aylarla mübahisə aparırlar. Belə bir şəraitdə Avropa Birliyi səviyyəsində vahid və üstün hüquqi sənəd olan kosmos qanununun qəbul edilməsi qat-qat çətin olacaq.