Elon Musk Starship-in uçuş sayını artırmağı hədəfləyib

     Bu ayın əvvəlində SpaceX aerokosmik şirkəti nəhəng Starship raketinin doqquzuncu sınaq uçuşunu həyata keçirdi və ardıcıl üçüncü dəfə bu sınaq qəza ilə nəticələndi. Bu hadisə fonunda bir çox sual yaranır. Bəzilərinin insanları digər planetlərə aparacağına inandığı bu kosmik gəmidən nə gözləmək olar və son uğursuzluq daha dərin sənaye problemlərinin əlaməti deyilmi? Starship sistemi - buraya kosmik gəminin özü ilə yanaşı, nəhəng Super Heavy sürətləndiricisi də daxildir - artıq 10 ildən çoxdur ki, hazırlanır. Bu müddət ərzində gəmi və sürətləndiricinin konstruksiyasında bir çox dəyişikliklər edilib. Konsepsiya daşıyıcı raketin hər mərhələsində Raptor mühərriklərindən istifadə edilməsinə əsaslanır. Çoxmərhələli raketlərdə adətən hər mərhələdə ayrıca mühərrik bloku və ona uyğun yanacaq ehtiyatı yerləşdirilir. Bu yanaşma Yer orbitindən çıxmaq və məsələn, Aya və ya Marsa doğru yola düşmək imkanı yaradır.

     Starship-in əsas xüsusiyyətlərindən biri sürətləndirici mərhələlərinin təkrar istifadəyə yararlı olmasıdır ki, bu da kosmik uçuşların xərclərini azaltmalıdır. Əslində, SpaceX burada Falcon 9 raketi ilə istifadə etdiyi yanaşmanı təkrarlayır - bu da şirkətin bir çox uğurlu buraxılışlarında istifadə etdiyi, birinci mərhələsi təkrar istifadə olunan daşıyıcı raketdir. Starship-in ilkin sınaqları 2018-ci ildə başlayıb və aşağı hündürlükdə həyata keçirilən iki uçuş uğurlu sayılıb. Sonrakı uçuşlar isə bir sıra problemlərlə qarşılaşıb. Ümumilikdə doqquz sınaq uçuşundan yalnız üçü nisbətən uğurlu hesab olunub. Şübhəsiz ki, kosmik raketin layihələndirilməsi və buraxılması olduqca çətin bir prosesdir və uğursuzluqlar qaçılmazdır. Lakin 6 ay ərzində üçüncü dəfə baş verən fəlakətli texniki nasazlıq SpaceX-in bir anlıq dayanıb prosesi yenidən qiymətləndirməsini tələb edir.

     Bu, xüsusilə vacibdir, çünki Starship-in partlayışla nəticələnən missiyaları Hind okeanına tonlarla qalıq materialın düşməsinə və ətraf mühitə zərər verilməsinə səbəb olur. SpaceX-in hər bir Starship buraxılışına nə qədər maliyyə xərci çəkdiyi dəqiq məlum deyil. Şirkətin rəhbəri Elon Musk daha əvvəl bu məbləğin 50-100 milyon dollar arasında dəyişdiyini bildirmişdi. Starship proqramının, xüsusilə də çoxsaylı uğursuz buraxılışların ətraf mühitə təsiri ilə bağlı dəqiq ekoloji xərcləri isə ölçmək daha da çətindir. Məsələn, 2023-cü ildə baş vermiş uğursuz uçuş nəticəsində buraxılış meydançasına yaxın yerləşən Texasdakı Port-İzabel şəhəri sözün əsl mənasında sarsılmış və qalın toz buludları ilə örtülmüşdü. Partlamış raketin qalıqları yerli sakinlərin avtomobillərinə zərər vermiş, binalara ziyan vurmuşdu və yaranmış xaosu sakinlər özləri aradan qaldırmalı olmuşdular.

     2024-cü ilin sentyabr ayında ABŞ Ətraf Mühitin Mühafizəsi Agentliyi SpaceX-i 2014-cü ildən bəri baş vermiş və Texasın su hövzələrinə çirklənmiş suyun axıdılması ilə bağlı olan 14 hadisəyə görə cərimələdi. Elon Musk bu ittihamları təkzib etdi, lakin həmin ay Federal Mülki Aviasiya İdarəsi (FAA) bir sıra qayda pozuntularına görə SpaceX-ə qarşı 633 000$ məbləğində mülki cərimə tətbiq olunmasını təklif etdi. Musk bu ittihamları da rədd etdi və quruma qarşı səlahiyyət həddini aşdığına görə əks iddia ilə çıxış edəcəyi ilə hədələdi. Bu ilin yanvar və mart aylarında baş vermiş digər iki uğursuz buraxılış nəticəsində raket qalıqları Karib dənizinə düşmüş, eyni zamanda yüzlərlə kommersiya aviareysi gecikmişdi.

     Keçən ilə qədər FAA SpaceX-ə ildə maksimum 5 Starship buraxılışı həyata keçirməyə icazə verirdi. Bu ay isə bu limit 25 buraxılışa qədər artırılıb. Lakin kosmik gəminin buraxılışı zamanı bir çox şey planlaşdırıldığı kimi getməyə bilər. Artıq indi belə görünür ki, SpaceX Starship-in qarşıya qoyulan vəzifələrin öhdəsindən nə dərəcədə effektiv gəldiyini ciddi şəkildə təhlil etməlidir. Keçmiş kosmik proqramlara nəzər saldıqda uğur göstəricilərinin hansı səviyyədə olduğunu görmək mümkündür. Məsələn, “Apollo” dövrünün əsas raketi olan Saturn V ümumilikdə 13 dəfə buraxılmış və bunlardan yalnız biri qismən uğursuz olmuşdu. İlk buraxılışdan əvvəl raket tam şəkildə 3 dəfə yerüstü sınaqdan keçirilmişdi. Orbital Sciences Corporation (sonradan Northrop Grumman) tərəfindən hazırlanmış Antares raketi 18 dəfə buraxılıb və yalnız 1 uğursuzluq yaşanıb.

     Keçən əsrin 60-cı illərində SSRİ tərəfindən hazırlanmış Soyuz raketi isə 32 dəfə buraxılıb və bunlardan yalnız ikisi uğursuz olub. Təbii ki, Starship-i digər layihələrlə müqayisə etmək tam düzgün deyil. Starship-in qarşısında duran vəzifələr unikal xarakter daşıyır, çünki hələ heç kim superağır sinfə aid təkrar istifadə oluna bilən raketlər yaratmayıb. Lakin SpaceX-in son uğursuzluğu bir sıra suallar doğurur. SpaceX Starship ilə uğur qazana biləcəkmi və əgər belədirsə, bu nə qədər tez baş verəcək? Cəmiyyət kosmik hədəflər naminə ətraf mühitin çirklənməsinə nə qədər dözəcək? Gözləmək olardı ki, sürətlə inkişaf edən, mürəkkəb texnologiyaların hazırlanmasını və sınaqlarını tələb edən, lakin test buraxılışlarında təkrarlanan nasazlıqlarla üzləşən belə bir raket proqramı daha ehtiyatla irəliləyəcək. Lakin Musk-ın planları başqadır. Starship-in son uğursuzluğundan qısa müddət sonra milyarder açıqlayıb ki, növbəti sınaq uçuşları daha sürətli templə həyata keçiriləcək. Hər 3-4 həftədə 1 dəfə.